De Gids. Jaargang 165

[p. 1]

[Nummer 1]

Woorden van A. de Swaan

Deze maand verschijnt van Abram de Swaans Words of the World de Nederlandse vertaling Woorden van de wereld. Bij de publicatie van de Engelse editie, begin van dit studiejaar, organiseerde Bram Kempers aan de Universiteit van Amsterdam een workshop over Het wereldtalenstelsel volgens A. de Swaan. Vier sprekers op deze workshop hebben hun soms kritische beschouwingen over dit wereldtalenstelsel op schrift gesteld. De Swaan schreef hierop een reactie en Maarten Asscher een Geachte.

De redactie draagt dit nummer van De Gids op aan Abram de Swaan ter ere van het verschijnen van zijn boek Woorden van de wereld én als uitdrukking van respect en bewondering van de huidige redactie voor iemand die twintig jaar lang als Gids-redacteur onze voorganger is geweest.

Zijn eerste bijdrage aan De Gids (p. 180, maart 1965) gaat over zijn oorlogsjaren, ‘Tussen nul en drie’, ‘mijn mythe’ want toen de oorlog begon was hij er nog niet en toen de oorlog eindigde besefte hij het nog niet. Hij besluit met de woorden: ‘De oorlog blijft niet in het verleden achter, hij volgt op één gedachte afstand, geduldig, steeds aanwezig. Met veel behoedzaamheid kan hij ontweken worden. Maar aan alles wat gebeurd is, waarover nauwelijks geschreven kan worden of gepraat, bindt mij een niets: dat is de angst.’ Vervolgens doet hij mee aan het themanummer over joodsheid, het ‘renegaten-nummer’ zoals hij het noemt, en concludeert: ‘Ik ben niet te beschrijven’ (p. 197, sept. 1965). Toch is hij te kennen, door hem te lezen.

Als de democratiseringsbeweging eraan komt is dat ook aan De Swaans woorden te merken: ‘Het bestuur is te belangrijk om het aan het bestuur over te laten’ (p. 16, juli 1966); ‘En zo, zoals zo vaak wanneer over de vrijheid de noodklok wordt geluid, klinken tegelijk

[p. 2]

haar doodsklokken’ (p. 158, aug. 1966). In het Onbehagennummer (p. 254, sept. 1967) luidt zijn conclusie: ‘Het westen heeft voor zichzelf veel bereikt, Amerika nog het meest. Het is goed leven in Amerika-binnen. Te goed voor blanken alleen.’ In het Amerikanummer van 1968 introduceert De Swaan een nieuw woord, ‘stijloppositie’, over de linkse oppositie op zoek naar een issue.

In 1969 begint zijn redacteurschap van De Gids en publiceert hij zowaar een plan voor politieke actie (p. 126, febr. 1969): ‘Waar het uiteindelijk om gaat is dat bevrijding ginds ook doel is van de jeugdpolitiek hier en dat de steun aan die bevrijdingsstrijd voorbereiding is voor de strijd die hier nog komen gaat.’ Maar zijn plan heeft weinig effect, zijn zorgen om de ‘onderwerpingscultuur’ (p. 9, jan. 1970) evenmin, noch zijn waardering voor de ‘yippies’ (p. 68, juli 1970) die hij ‘De heiligen der laatste dagen’ noemt. Maar in 1971 maakt De Swaan een themanummer over arbeiders in de industrie en dan is het raak; vooral zijn eigen bijdrage aan dit thema, ‘Een boterham met tevredenheid’ (p. 203, maart 1971), zorgt voor beroering en maakt in vakbondsland vele tongen los vanwege de conclusie: ‘Er zijn fabrieken gesloten, of vestiging is ze geweigerd om wat ze in de natuurlijke omgeving aanrichten; maar in de bedrijven gaat het mensbederf gewoon door.’ Ook over de verzorgingsstaat is hij weinig positief gestemd: ‘de staat is geen persoon, hij kan ook niet zorgen; mensen binnen een gegeneraliseerde verafhankelijkingskring kunnen de arrangementen vormen om te zorgen dat ze voor elkaar zorgen’ (p. 35, jan. 1976). Ook al heeft hij het geloof in bevrijding verloren, zijn idioom breidt zich uit. Zo gaat zijn oratie ‘Uitgaansbeperking en uitgaansangst’ (p. 483, juli 1979) over de verschuiving van bevelhuishouding naar onderhandelingshuishouding: ‘Die overgang mag bevrijdend werken, het is voor mensen ook vaak moeilijk en bedreigend en wanneer zij het stellen moeten zonder de leidraad van maatschappelijk gebod of gewetenseis ontwikkelen zij soms angsten en onlusten die ze weerhouden van wat ze nu is toegestaan, omdat de onderhandelingshuishouding ze te moeizaam is, te riskant, en te eenzaam.’

Hierna publiceert hij nauwelijks meer in De Gids, tot het jubileumjaar 1987 waarin het 150-jarig bestaan gevierd wordt en hij uitbundig meedoet, maar inmiddels is De Swaan begonnen aan zijn onderzoek naar het wereldtalenstelsel en vlak voor zijn afscheid als redacteur gunt hij De Gids (p. 431, mei 1990) zijn essay over ‘Het Nederlands in het Europese talenstelsel’ waarvan de openingszin luidt: ‘Het Nederlands is springlevend en kerngezond.’ Met deze geruststelling heeft hij ons verlaten.

[p. 3]

Engels is de taal der wetenschap, ook die van Abram de Swaan. In zijn nieuwe boek vat hij het resultaat van zijn onderzoek kernachtig samen: ‘the more languages, the more English’. Dit nu wordt door de meesten van ons betreurd, het verdwijnen van de kleine talen en daarmee van hun cultuur baart grote zorg. Nog eens 150 jaar, haalt De Gids dat naast de New York Review of Books? Als je Abram de Swaans nieuwste boek leest, zou je het haast geloven. Over de ontwikkeling van het wereldtalenstelsel komt hij nog met een andere opbeurende conclusie: ‘In the long run, it turned out to be a process of continuous integration that greatly increased the coherence of the human species in its entirety.’ Wij mogen trots zijn op het verschijnen van Woorden van de wereld. Samen met Ian Buruma en Frans de Waal behoort Abram de Swaan tot de weinige Nederlandse (non-fiction) auteurs die kunnen schrijven in het Engels en vertaald worden in het Nederlands. ‘A wealth of tongues is an embarrassment of riches.’

fws