De Gids. Jaargang 164

[p. 850]

Frans Meulenberg
Geachte

Mijn herinnering aan de stem van Kathleen Ferrier is vaag, want decennia oud. Via de grammofoon hoorde ik als kind namelijk onbekende stemmen, in duet met moeder. Moeders stem klonk uit de keuken, uit de badkamer of uit het volkstuintje. Meestal verstond ik haar niet, want zij zong alle aria's fonetisch. Begrijpelijk voor een boerendochter, de jongste van twaalf kinderen.

Gehoord worden, zei zij wel eens, is soms belangrijker dan het verstaan. Onthou dat.

Op andere dagen: Als je zingt, valt er niets te zeggen.

Later pas, pas jaren later noemde ze de naam van de zangeres. Aan de hand van een klein knipselschrift schetste ze haar carrière van onderwijzersdochter tot wereldster en haar aangekondigde dood door kanker. Kathleen Ferrier leek een beetje op moeder. Op foto's zag ik haar steeds in ietwat strenge mantelpakjes, gemaakt van ruwharig kamgaren. Wuftheid was ondenkbaar in die dagen. Het asblonde kapsel kostte haar moeite door dat onwillige, sluike haar. Nee, geen schoonheid, met dat slungelachtige en ongepolijste lijf, die hoekige jukbeenderen. Een eenvoudig meisje.

Sinds ik ongeveer een halfjaar geleden de spullen over Kathleen Ferrier - singles, knipsels en foto's - van mijn moeder kreeg, zijn haar persoon en haar muziek nadrukkelijk in mijn huis aanwezig. Voor het eerst begon ik als volwassene naar haar muziek te luisteren en die te verstaan. Ik kocht haar cd's en las in toenemend tempo boeken over haar. Deze bevatten mooie passages. Zo dankte Kathleen Ferrier haar eerste betrekking al aan haar stem: op 14-jarige leeftijd ging zij werken bij de St John's Telephone Exchange in Blackburn. Telefoniste dus en promotiekansen voor telefonistes waren uit de aard der zaak gering. Toch kwam er zeven jaar later een uitdaging. In 1933 introduceerde het postkantoor een nieuwe dienstverlening voor zijn telefoonabonnees: dit was tim, de sprekende klok. Hiervoor werd een vrouwenstem gevraagd met een duidelijke uitspraak.

[p. 851]

In de voorronde moesten alle deelneemsters zeggen: ‘Bij de derde toon is het 10.45 en 30 seconden.’ Kathleen overleefde de voorronde niet, omdat zij een extra geaspireerde consonant had toegevoegd. Zij was bitter teleurgesteld.

Maar telefonistes hebben, zoals ieder mens, een geheim leven. Gegrepen als ze was door muziek, wendde Kathleen Ferrier zich eerst tot de piano om zich daarna te wijden aan haar passie. Ze nam zangles en ontwikkelde zich van regionaal talent tot landelijk artiest. Maar dat lijf van haar, ja dat slungelige lijf dat wilde niet echt. Zo had haar begeleider, pianist Gerald Moore, tijdens een optreden genoten van haar zang maar niet van haar houding op het toneel. ‘Zij kwam als een wildebras, met lange stappen het podium op en ik leerde haar het rustig te doen en waardig op te komen.’ Kathleen maakte hier, op de voor haar typerende wijze, een nuchter grapje over tegenover haar zus: ‘Hij zegt dat ik niet moet opkomen alsof ik zeg: “Hier is mijn neus, mijn achterste komt zo” maar liever alsof ik zeg: “Hier is mijn kontje, mijn gezicht komt zo.”’ De gave van een goede stem geeft nu eenmaal geen garantie omtrent de gratie van het lichaam. Een echte performer zou zij nimmer worden - dat accepteerde ze - en ze legde zich toe op liederencycli en concertante-uitvoeringen.

Nederland is een gezegend land, want in weinig landen trad ze zo vaak op als hier. Concerten vonden plaats in Naarden, Amsterdam, Den Haag en Hilversum onder leiding van befaamde dirigenten als Eduard van Beinum en Otto Klemperer. Er schijnt zelfs een Polygoon-fragment te zijn waarop Kathleen Ferrier glimlachend en zelfverzekerd over de landingsbaan van Schiphol loopt. Maar ik zag nimmer een bewegend beeld van haar.

De afgelopen maanden luisterde ik vrijwel dagelijks naar haar muziek. Anders dan mijn moeder destijds, weet ik dat ‘Down by the Salley Gardens’ een tekst is van W.B. Yeats. Met eenvoudige middelen, door minieme variatie en herhaling, schreef Yeats een liefdesliedje, dartelend om varianten van de versregel

She bid me take love easy as the leaves grow on the tree;
but I, being young and foolish, with her would not agree.

Het laat zich raden dat de waarschuwing weinig uitricht en de slotregel luidt dan ook: But I was young and foolish, and now am full of tears. Wie, als ik, zo koortsachtig een muzikale liefde koestert, heeft maar een klein duwtje nodig. Vorige week las ik bij Anneke Brassinga de regels

[p. 852]

 

Zelfs een kromme spijker maakt muziek,

 

Brahms' celli branden lijnen in

 

van fluwelen kracht.

Meteen dacht ik aan Brahms' Alt-rhapsodie. Troostrijker muziek is nauwelijks denkbaar. Dit muziekstuk voor alt, orkest en koor is gebaseerd op fragmenten uit Goethes Harzreise im Winter. Dreigend, sidderend zet de muziek in, met trillende violen en celli. Angstig klimmen ze op, smekend dalen ze weer en dan klinkt een vrouwenstem die vraagt: Aber abseits, wer ist's? Die vraag geldt iemand die van de anderen afdwaalt, dolend omdat hij zichzelf niet helpen kan. Hoe verlaten klinkt het. Na dit inktzwarte beeld volgt de overgang naar de tederste omhelzing die zich laat denken. Alt, mannenkoor en strijkers verloren de man weliswaar even uit het oog maar zij zijn vervuld van meeleven. Ze bidden:

Ist auf deinem Psalter,
Vater der Liebe, ein Ton
seinem Ohre vernehmlich,
so erquicke sein Herz

Het is mijn favoriete stuk van Kathleen Ferrier en ingelukkig las ik dat zij, gevraagd naar haar eigen favoriete opname, ook voor dit stuk koos (dat zij gekscherend Alt raspberry noemde).

Het is verleidelijk Mahlers Das Lied von der Erde te noemen. Zijn verleidingen niet bedoeld om je aan over te geven? Het slotlied heet ‘Abschied’. Het is een werkelijk afscheid van het leven van Gustav Mahler die wist, toen hij de cyclus componeerde, dat hij zou sterven. Het serene slotlied heeft de slotwoorden

Ewig... ewig...

Van dit lied bestaan veel uitvoeringen. Twee van Kathleen Ferrier. Voor het eerst zong ze het lied in 1947 met Bruno Walter in Edinburgh. Toen ze de slotregel bereikte, was ze zo door emoties overmand dat de tranen in haar ogen stonden en ze het laatste ‘ewig’ niet meer uit de keel kreeg. Zij meende zich te moeten excuseren voor dit onprofessionele gedrag, maar Walter antwoordde: ‘My dear Miss Ferrier, if we were all such artists as you, we would all have been in tears.’ Vijf jaar later, in 1952, nam ze het werk weer op, ook nu onder leiding van Walter. Het was koud in Wenen die ochtend. Vriesweer, oostenwind, ijsbloemen. In die uitvoering daagde ze haar eigen

[p. 853]

dood uit door de muziek en de tekst diep in het hart te kijken. Want ze wist dat ze kanker had en besefte, net als Mahler toen hij het lied componeerde, dat ze niet meer lang zou leven. Een borstamputatie had ze inmiddels achter de rug maar gelukkig leverde zij zich niet over aan de wanhoop van de modernste wetenschappelijke inzichten (zij wees het wegnemen van de eierstokken en het inspuiten van mannelijke hormonen van de hand omdat ze wilde sterven met de stem waarmee ze geboren was). Ze overleed een jaar later.

Levert lezing van al die biografieën en herinneringen iets op? Te weinig eigenlijk. Natuurlijk zijn er de bekende hoofdlijnen, haar carrière (goed gedocumenteerd) en haar ziekte (wat leidt tot vermelding van bijna elk gevoeld pijntje). Maar over haarzelf, haar verlangens, haar teleurstellingen, haar nare trekjes? En hoe zat het met het eerste huwelijk waar ze vooraf al spijt van had, haar andere liefdes en minnaars? Van de honderden pagina's die inmiddels in mijn kast staan, raakt hieraan hooguit een pagina of twee. De oorzaak moet liggen bij Winifred Ferrier, de zus van Kathleen. Zij publiceerde als eerste in 1955, twee jaar na haar zusters' dood, een biografie met als titel The life of Kathleen Ferrier. Die is maatgevend gebleken, vooral doordat Winifred de hoedster bleef van haar zusters nalatenschap. De gevolgen waren desastreus want ook de veel later geschreven biografie van muziekjournalist Maurice Leonard (uit 1988) - Kathleen, the life of Kathleen Ferrier - biedt nauwelijks meer. Sterker nog, hele alinea's stammen letterlijk uit het boek van Winifred. Het standaardbeeld van Kathleen Ferrier - een icoon, engelachtig, vol goedheid en moedig - werd al vroeg en met succes vastgesteld en geconserveerd. Juist over haar moed had ik meer willen lezen. Want moed is niet overerfbaar, moed wordt gewonnen uit een bodem van armoede, teleurstelling, onzekerheid of wanhoop. Wat beklijft uit de biografieën zijn louter anekdotes. Ach, soms is al het ware apocrief, denk ik wel eens.

Laat ik niet zeuren. Het gaat immers om de stem. Maar kan iemand een stem omschrijven? In de gedenkbundel Kathleen Ferrier: a memoir doen vrienden en dirigenten diverse pogingen en zij roemen de eenvoud, de aangeboren sereniteit, de ferme, donkere klankstructuur en soepele maar toch voldoende sterke toon. En voor alles: haar natuurlijkheid. Maar de vraag is: kan men zich een stem herinneren?

***

[p. 854]

Vrijwel geruisloos bereikten mijn ouders de ouderdom. Sinds zijn pensionering ontbeten zij pas rond acht uur. Al zestien jaar kon dat zwijgend, met de streekkrant naast het bord. Buiten gleed de wereld voorbij als in een stomme film. Wat het op een zondag? Of toch maandag? Vader nam behoedzaam een slok van de hete koffie. Ietwat verstoord keek hij naar zijn vrouw die plotseling luid sprak: ‘... poppenkast... ga je mee? ... Jan... help mij...’

Haar rechterhand gleed langzaam naar de rand van de tafel. Het glas melk viel als eerste, bestek en ontbijtbord volgden. Kersenjam kleefde bloedrood aan het lichte parket.

Haar ogen staarden als vuil glaswerk.

‘... niemand... boterham...’

De woorden stokten.

Haar lichaam helde licht over, hield even stand, maar knakte alsnog. In haar val trok ze het tafellaken mee.

De jonge huisarts waarschuwde de ambulance.

Het woord hersenbloeding gleed door de telefoonlijn.

Routinewerk.

Een vreemde mannenhand bood troost, zoals elke vreemde hand troost biedt.

Alles komt goed, mevrouw, klonk het in gebarentaal.

Ze hoorde niets. Het dunne haar plakte tegen haar slapen. Op de Spoedeisende Hulp krabbelde ze iets op een formulier met haar nagenoeg verlamde hand. Het was er opvallend koel. Zij merkte het niet. Angst smoort de zintuigen.

Als u iemand wilt bellen, meneer, dan is hier de telefoon, zei de verpleegkundige tegen mijn vader, die blij was iets te kunnen doen, al wist hij niet wat hij moest zeggen.

Twee uur later arriveerde ik in het ziekenhuis.

‘Jongen...’ huilde moeder, want mijn voornaam was haar even ontschoten.

Maanden later.

Warmte stapelt zich op, ook in deze ziekenhuiskamer. Zelfs de zonnebloemen verbleken in de zomerse hitte. Ik dep het laagje zweet op dat als een sluier kleeft op haar voorhoofd en op het gutsende en pompende, bijna naakte lijf. Een bovenmaats hansop, omkneld door wit gaasverband. Ziekenhuiskloffie.

Of ze nog steeds bang is, vraag ik.

Ze knikt.

Ik leg mijn hand in haar nek. Omarm haar.

Uit haar lichaam ontsnapt een zucht.

[p. 855]

De hersenbloeding dateert van zes maanden geleden. Het lot heeft twee gezichten. Een beroerte ontmaskert de mens. Onder het normale gezicht verschool zich blijkbaar jaren iets anders, iets primitiefs met een geheel eigen wil: een asymmetrische facie met een schijnbaar omhoogkrullende mondhoek en een glad voorhoofd met wat afhangende wenkbrauwen.

Ze luistert terwijl ik haar voorlees of vertel wat er buiten te zien is. Kijk, daar is Wim met zijn kromme rug. Wim was een voormalig klasgenoot van haar. Bijna dertig jaar kwam hij langs met zijn melkwagen. Oud geworden maar, lach ik, altijd herkenbaar aan zijn bochel.

De meeste dingen vergeet moeder. Vooral wat gisteren gebeurde. En vandaag. Maar wat geeft dat? Haar dood is aangezegd. Dichtgeslibde halsvaten, inoperabel. Eén ooglid lubbert krachteloos naar beneden als een neergelaten rolluik. Hoe zwaar wegen enkele grammen dood?

Ik hoor mij vragen of ze nog wel eens naar Kathleen Ferrier luistert.

De blonde verpleegster en een gehaaste laborante cirkelen als meeuwen om haar bed te midden van klapwiekende lakens. Haast heeft iets lachwekkends in deze enge ruimte.

Wie?

Moeder wil maar kan het zich niet herinneren. Met de jaren raakt al het weten verdund door twijfel. Haar Janus-hoofd schokt ontkennend. Spreken kan ze nauwelijks meer, ze lispelt hooguit nog wat met de kwetsbare embouchure van een verlamde.

Kom maar, zeg ik, kom maar in de rolstoel. Ik help haar en loop met haar door de ingewanden van het ziekenhuis. In het souterrain is het koel en rustig. Uit mijn tas haal ik een discman. Ik plaats de koptelefoon op haar hoofd en laat haar luisteren naar Brahms' Alt rhapsodie, gezongen door Kathleen Ferrier. Pas na tien minuten reageert ze, als de stemmen van het koor op de strijkers deinen zoals een zwaluw achteloos leunt op rukwinden.

Moeder huilt als ze lacht.

Ontroering is het bladgoud van de herinnering.

Het geheugen mag dan zijn uitgegumd, niet de stem van Kathleen Ferrier.