De Gids. Jaargang 164

[p. 808]

M.C.A. de Graaff
Geachte

Onlangs liep ik in mijn boekenkast op tegen een klein boekje, waarvan ik het bestaan was vergeten. Ik weet ook niet meer wanneer of waar ik het gekocht heb; ik heb er geen aantekening van gemaakt. Het boekje dat ik in mijn handen had bevatte de correspondentie van de Franse dichter Paul Verlaine aan de Nederlandse etser Philippe Zilcken. Zilcken was een van de organisatoren van het bezoek dat Verlaine in 1892 aan Nederland bracht, en hoe heerlijk: het betreft hier een eerste druk uit 1897.

Verlaine was de voorman van het symbolisme, een literaire stroming die in 1892 nog amper bekend was in Nederland. De Haagse boekhandelaar Blok, promotor van Franse literatuur, had het initiatief genomen hem uit te nodigen voor een kleine tournee. Het bezoek had ook een commercieel tintje. Van Verlaine verwachtte Blok, naast vijf lezingen, ook een reisverslag. Dit werd Quinze jours en Hollande, geen wereldschokkend document, maar wel een vermakelijk kijkje in de literaire wereld aan het eind van de negentiende eeuw. Uiteindelijk zou Verlaines bezoek weinig invloed hebben op de Nederlandse poëzie: de reacties van Hollandse zijde bleken niet zo enthousiast. De ene partij verketterde hem vanwege zijn mystieke, paapse poëzie, de ander vanwege zijn losbandige levensstijl.

Aan het comité van Zilcken en Blok heeft dat niet gelegen; men had flink uitgepakt, en het bezoek kreeg veel aandacht in de landelijke pers. Het is dan ook met een zekere schroom dat Zilcken de correspondentie van Verlaine publiceert - want, om kort te gaan, die is ontluisterend. Kan men Quinze jours en Hollande nog lezen als een lichtvoetig verslag van een Verlaine die zich met kinderlijk genoegen de jenever laat welgevallen, de correspondentie laat onverbloemd de vileine kanten van de dichter zien. Hij blijkt een geldwolf, een aandachtzoeker en bovendien een luie schrijver te zijn, die de helft van de reis niet voldoende heeft opgelet en zo achteraf Zilcken bestookt met verzoeken om informatie over steden, mensen en data.

[p. 809]

In zijn inleiding geeft Zilcken dan ook blijk van zijn ‘scrupule’: hij ziet in dat de brieven ‘op bijzondere wijze binnen dringen in de intimiteit en gedachten’ van Verlaine, en wil niet indiscreet overkomen, zeker niet zo snel na de dood van de dichter, een jaar eerder. Daarom heeft hij Stéphane Mallarmé om raad gevraagd. Mallarmé, een vriend van Verlaine, zet in zijn brief aan Zilcken de zaak in het juiste perspectief: de brieven geven inzicht in het leven van Verlaine, en vooral in zijn ziekbed, wat hij op zich al de moeite waard vindt. Bovendien kan hij er de humor van inzien, de ‘bekoorlijke, tragische bonhomie’, bijvoorbeeld als Verlaine voor de zoveelste maal aan Zilcken vraagt of er grachten zijn in Den Haag, of als hij schrijft: ‘En dan, binnenrijdend, in het land waar ik zal moeten spreken, verval ik in overpeinzingen...’ Inderdaad, zucht.

En dus publiceert Zilcken alles: brieven, contracten en krabbeltjes in de marge. Zelfs tekeningen van Verlaine beschrijft hij minutieus, bijvoorbeeld: ‘Windmolens in de mist, de staart van een trein die verdwijnt, en een wassende maan aan de hemel’, of: ‘Hier, een lijn van 12 centimeter lang’ (met de eerste tekening wilde Verlaine uitleggen waarom hij zich niets meer van het Hollandse landschap kon herinneren, met de tweede illustreerde hij de gevolgen van een medische ingreep). De opeenvolgende brieven worden soms voorzien van een kort, zakelijk commentaar, en achter in het boekje staan losse aantekeningen uit het manuscript van Quinze jours en Hollande, dat Zilcken in zijn bezit heeft.

De eerste brief aan Zilcken, gedateerd 25 oktober 1892, is een reactie op de officiële invitatie. Verlaine antwoordt uitermate beleefd te zullen komen: ‘slechts één woord tussen ons zal de precieze datum van mijn reis bepalen’. Vier dagen later beantwoordt Verlaine de bevestiging van deze datum met evenveel zwier, maar dan staat er tussen alle beleefde frasen opeens de volgende opmerking: ‘Wilt u mij de reiskostenvergoeding doen toekomen, en ik zal volledig tot uw beschikking staan.’ Bovendien vinden we hier de wortels van een steeds groter wordend misverstand over het woonadres van Verlaine: ‘9 Rue des fossés St. Jacques, maar stuur liever post naar Monsieur Chacornac, Quai St. Michel ii.’

Het bezoek aan Nederland vindt plaats tussen 2 en 13 november. Volgens Zilcken wordt er goed geboerd: de lezingen leverden Verlaine ongeveer 900 francs op. Maar niet alle recettes zijn direct binnen, zodat Verlaine op 15 november de eerste aanmaning verstuurt: ‘Ik heb per postwissel de recette van Den Haag ontvangen. En, in afwachting van de rest van het geld van “Den Haag” en “Leiden”, groet ik u, in alle hartelijkheid. P.S. morgen, volgende brief.’ Deze ‘volgen-

[p. 810]

de brief’ komt inderdaad een dag later: ‘Mijnheer, zou u mij het beloofde bedrag willen sturen, Nodig - schiet op! Met alle achting jegens mevrouw...’

Helaas, er blijkt een gedeelte van het geld verdwenen. Zilcken vermoedt dat het aan Franse kant niet helemaal goed is gegaan, en informeert bij Verlaine. Deze schrijft terug: ‘Heb ik uw laatste brief beantwoord? Want ik raak een beetje van de kaart (...). Hoe dan ook, een zorgvuldig onderzoek heeft me doen beseffen dat er een persoonsverwisseling geweest moet zijn, en ik woon nu weer op de Rue des fossés St. Jacques. Maar stuur mijn geld toch maar naar Vanier, liefst aangetekend.’ Er zijn nu dus drie adressen in het spel: Vanier (zijn uitgever), Monsieur Chacornac en Rue des fossés St. Jacques. Op 23 december komt daar een vierde bij, als Verlaine opgenomen wordt in het Hôpital Broussais. Vanuit zijn bed geeft hij Zilcken de beleefde opdracht informatie over zijn verblijf in Holland in te winnen (onder andere of hij Kloos of Claus moet schrijven), en drukt hem op het hart toch vooral niets meer naar de Rue des fossés St. Jacques te sturen.

Voortdurend worden kleine bedragen overgemaakt naar - op verzoek van Verlaine - steeds wisselende adressen. De dichter bedankt steeds vriendelijk, maar nooit zonder Zilcken tot voortdurende spoed te manen. Eind december meldt Verlaine goed op dreef te zijn met het reisverslag: ‘Het gaat met reuzesprongen vooruit.’ Desondanks blijft hij Zilcken inschakelen voor research: ‘Wilt u mij misschien een gidsje sturen, recent en niet te duur, over Holland in 't algemeen?’, ‘Enige uitleg over de Hollandse windmolens en hun hydraulische werking’, ‘Den Haag of Des Haag?’, en ten slotte: ‘Enkele namen en een paar goed gewaardeerde schilderijen in het Amsterdams museum, wilt u?’ Vanaf 15 januari logeert Verlaine weer bij Vanier, in februari, na een schnabbeltournee door België, ‘définitivement’ in de Rue des fossés St. Jacques, om op 1 juli weer opgenomen te worden in het ziekenhuis: ‘Hop. Broussais.’

Met beroep op zijn ziekte excuseert Verlaine zich op 4 juli voor het feit dat er van het boekje nog niet zoveel terechtgekomen is. Wel stuurt hij twee pagina's op, en ‘die lijken me hun geld wel waard’. Hij gokt op honderd pagina's, uiteindelijk.

Op 12 juli meldt de dichter in de buurt van de vijftig pagina's te zijn beland: ‘Ik denk dat we de 50 zijn gepasseerd. Dit is het moment voor B. [boekhandelaar Blok] om mij 50 fr. te geven.’ Nee, dit is het moment waarop het Zilcken bij het redigeren van de correspondentie kennelijk iets te veel wordt: achter ‘50 fr.’ staat een venijnig ‘(sic)’, als om Verlaines onbekommerde botheid, die zo langzamerhand

[p. 811]

van de pagina's druipt, nog eens te onderstrepen. Niettemin schroeft Verlaine twee dagen later zijn eis op naar 200 francs, en informeert terloops naar het landschap tussen Den Haag en Leiden en de juiste naam van twee boekverkopers in Amsterdam, die hij als uitgevers wil benaderen als Blok niet snel over de brug komt: ‘Hun namen eindigden beiden op a, een beetje zoals Sadowa en Redowa.’ Noot van Zilcken: ‘Scheltema en Holkema’ - Verlaine houdt het gedurende de rest van de correspondentie op ‘AA’. Twee dagen later informeert hij hoeveel pagina's, ‘in het licht van de gebruikte typografie’ het boekje moet gaan tellen, en: ‘Gloort er al geld aan de horizon?’

In de zomer bemiddelt Zilcken tussen Blok, die nog steeds geen vijftig pagina's heeft gezien, en Verlaine, die zit te springen om geld. Uiteindelijk wordt er een contract opgesteld (Verlaine: ‘Ja, een contract, zeker, ja!’), waarin wordt vastgelegd dat de dichter 1000 francs ontvangt voor de definitieve versie van het boek. Maar in november heeft de sluwe Verlaine een maas in het net ontdekt: voor gecorrigeerde drukproeven wil hij opnieuw 200 francs, later worden dat 800 francs. Bovendien wil Verlaine een krantenartikel over zijn Belgische tournee toevoegen aan het boekje: ‘Dat levert weer kopij op.’

In november 1893 wordt het gehengel naar geld urgenter, wanneer Verlaine uitgenodigd wordt voor een reeks lezingen in Londen, maar de reis niet kan bekostigen - kennelijk is het hem niet gelukt een reiskostenvergoeding van zijn Engelse gastheren los te peuteren. Hij gooit hij het weer op zijn Hollandse connectie: ‘Zeg, waar denkt Blok mee bezig te zijn, mij mijn 600 francs niet te sturen?’ schrijft hij op 7 november. Tegenvallende inkomsten elders worden ook in de schoenen van de Nederlanders geschoven: ‘Conférences hier en in Lunéville, alleraardigst, maar het stelt me niet in staat naar Engeland af te reizen.’

Het is de laatste brief van Verlaine. De correspondentie eindigt met een ingehouden commentaar van Zilcken: ‘Bij ontvangst van deze laatste brief was het geld al in Parijs en het boek gepubliceerd.’