De Gids. Jaargang 164

[p. 812]

Chris Dercon
Brief van een museumdirecteur

Je ‘brief van een museumdirecteur’ in het vorige nummer van De Gids heb ik met grote nieuwsgierigheid gelezen. Je begin was veelbelovend. Daarin stelde je immers al meteen: ‘De musea staan voor veel fundamentelere vragen dan louter de vraag naar het publieksbereik’ Zoiets vind ik sympathiek, het kan niet vaak genoeg worden gezegd. Je zoekt in je brief naar een antwoord op de vraag waarom er, hier en elders, plots zo'n grote aandacht is voor het organisatorische beleid van musea. En je hebt gelijk: dat komt door een aantal fundamentele problemen die te maken hebben met de rol en de plaats van de musea binnen de samenleving. Problemen die veel belangrijker en principiëler zijn dan het inschatten van dalende of stijgende bezoekcijfers.

In de aanvang van je brief stel je ook min of meer terloops vast dat de functie van de museumdirecteur een sleutelrol speelt in een serieus debat over de toekomst van het museum. Maar pas aan het eind van je betoog komt de aap uit de mouw: dan spreek je op gedragen toon de hoop uit dat de musea in de nabije toekomst ‘eindelijk krijgen waar ze recht op hebben: een eigen identiteit los van de opvattingen van een toevallige directeur’. Die opvattingen van de ‘toevallig zittende directeur’ worden door jou afgedaan als een ‘interessant verschijnsel’ uit de 20^e eeuw.

Beste Kees, ik ben verbijsterd door zoveel pragmatisme.

Ik zal niet uitgebreid ingaan op de ‘toevalligheden’ die hebben geleid tot jouw aanstelling als museumdirecteur. Maar zo toevallig was dat toch allemaal niet? In jouw geval heeft een onafhankelijk bestuur, meen ik, bewust gekozen voor iemand met een brede culturele achtergrond en met oog voor veranderende organisaties. Tegelijkertijd vind jij het belangrijk om sterke verhalen neer te zetten en die verhalen samen te brengen in een herkenbaar programma waar menigeen iets van mag vinden - als het oordeel maar luidop wordt geveld en met argumenten wordt omkleed. Zie, dat is nogal een opvatting! Een opvatting die ik trouwens gaarne met je deel.

[p. 813]

Het zijn precies dit soort opvattingen die in de jaren dertig van de voorbije eeuw hebben geleid tot de grote bloei van het Museum of Modern Art in New York en de recente opbloei van het Grand Louvre in Parijs. In beide gevallen hebben we te maken gehad met directeuren die volgens geheel eigen ideeën de identiteit van een museum gestalte gaven of die identiteit zelfs radicaal hebben gewijzigd. Ze liepen met hun aanpak en hun museale praktijk - het kunstmuseum als een grootstedelijk centrum van excellerende cultuur - voor op andere musea. Zulke musea hebben daardoor een voorbeeldfunctie gekregen die onverminderd voortduurt. En dat doe jij af als niet meer dan een ‘interessant verschijnsel’!

Er zijn ook voorbeelden dichter bij huis. Kan je je voorstellen hoe Museum Boijmans Van Beuningen er aan toe zou zijn geweest als de directeuren J.C. Ebbinge-Wubben en Wim Beeren geen eigen opvattingen hadden gehad omtrent het te voeren aankoopbeleid? De spectaculaire aankopen van zowel surrealistische meesterwerken als van de nieuwe Amerikaanse kunst van Bruce Nauman en anderen, tastten destijds wel degelijk de identiteit van het Rotterdamse museum aan. En dat was maar goed ook. We hebben daar nog steeds profijt van.

Wanneer we jouw opvatting volgen, wordt het museum een dood ding. Naar mijn mening heeft het juist mensen nodig, actieve mensen - een directeur, conservatoren, een bestuur, de gemeenschap - om zijn identiteit levend te houden.

Uiteraard dient de directeur van een openbaar museum, in tegenstelling tot de privé-verzamelaar, verantwoording af te leggen voor zijn of haar acties. Dat kan alleen op efficiënte wijze als de directeur in staat wordt gesteld leiding te geven aan de uitvoering van een opdracht die van te voren welomschreven vastgelegd is. Maar elke museale opdracht zou toch moeten vertrekken vanuit de gedachte dat de identiteit van een museum geen vastomlijnd en onwrikbaar gegeven is, geen afgerond geheel. Een museum is nooit af.

Nog veel belangrijker vind ik het besef dat de identiteit van een museum vooral een intellectuele opgave is. Het zijn immers niet alleen de kunstobjecten zelf, maar ook de reacties die deze teweegbrengen die de identiteit - of beter: de mentaliteit - van het museum bepalen.

Beste Kees, ik weet zeker dat ook jij deze mening bent toegedaan. Ik ben daarom bang dat je brief is gebaseerd op een misverstand. Ik noem dat voor het gemak een typisch Nederlands misverstand: namelijk die extreme en in wezen zo ondemocratische behoefte aan consensus, waarbij telkens opnieuw feiten als normen worden ge-

[p. 814]

presenteerd en het relativeren van de eigen opvattingen als de hoogste vorm van maatschappelijke dienstbaarheid wordt beschouwd. Deze verschijnselen kunnen alleen maar leiden tot een moralisme sui generis waarin geen afwijkende opvattingen worden geduld. Om die reden noemen sommige commentatoren Nederland ook wel eens smalend het Hong Kong van Europa.

Dit streven naar consensus verdraagt zich slecht met het directeurschap van een kunstmuseum. Want sinds de renaissance vormt de ‘eigen opvatting’, ja, de leer der verschillen nu juist het uitgangspunt voor het maken van autonome kunst en daarmee ook voor het aanleggen van onze kunstverzamelingen. Al die verschillende, eigen opvattingen moeten we in onze musea telkens opnieuw ontdekken en bespelen. De meesten van ons bezoeken musea om uit te vissen wie we zijn. En dat doen we door na te gaan hoe onze eigen opvattingen wel of niet overeenkomen met die van anderen, bijvoorbeeld kunstenaars van toen en nu. In mijn visie moeten de plaats en de rol van het museum in de samenleving dan ook niet gedefinieerd worden als de optelsom van de wensen van individuele kunstconsumenten, maar als de maatschappelijke behoefte aan een collectieve culturele ruimte. En dat is dan meteen ook het antwoord op je vraag met welke bedoelingen wij er musea op na houden.

Toen ik je ‘brief van een museumdirecteur’ had gelezen, moest ik denken aan een zin uit een schrijven, uit 1998, van Geert Dales, destijds directeur van het Fonds voor Beeldende Kunsten, Vormgeving en Bouwkunst, tegenwoordig wethouder te Amsterdam, waarin hij ook pleitte voor een dienstbare in plaats van een visionaire opstelling inzake cultuurbeleid: ‘Ook zonder visie draait de wereld gewoon door.’ Inderdaad zijn de meeste Nederlanders zeer pragmatisch van aard. Maar ik krijg het flink benauwd van dat soort zinnetjes.

Het zou me daarom veel waard zijn als je het slot van je brief zou willen herroepen. Jazeker, het is tijd voor een andere manier van werken. Maar zouden de ‘poortwachters’ in de Nederlandse museumcultuur - de directeuren, bestuurders en conservatoren - in plaats van zich terughoudender op te stellen, niet eerder opnieuw moeten leren om grote verhalen te vertellen? Wanneer de angst voor de eigen poort de overhand krijgt, verwordt de Nederlandse cultuur tot een monocultuur, een klimaat waarin de zekerheden van orde en rust heersen maar de onzekerheden van doorlaatbaarheid en engagement geen schijn van kans meer maken. Ik weet bijna zeker dat ook jij dat niet wilt.