De Gids. Jaargang 164

[p. 799]

Frans van Zoelen
De spanningsboog

De dogmastrijd over hoe feuilletons geschreven moesten worden, bereikte zijn hoogtepunt aan het begin van de vorige eeuw. De controverse werd beslecht in de legendarische ontmoeting tussen hoofdredacteur Eddo Rubetsky en zijn nieuwe feuilletonschrijver Nolan Gimbell, op een moment dat het voortbestaan van The New York Times aan een zijden draadje hing.

Het feuilleton was in die dagen van levensbelang voor een krant. De grootste omzet kwam uit de losse verkoop, en het feuilleton was het middel bij uitstek om footloose kopers te binden. Feuilletons konden kranten maken of breken, en succesvolle feuilletonschrijvers verdienden vermogens.

Eddo Rubetsky was een overtuigd aanhanger van de cliffhanger. Een feuilletonaflevering moest telkens weer op een sensationeel moment worden afgebroken, zodat iedereen reikhalzend uitkeek naar de volgende editie. Dit vereiste dat het verhaal met strakke hand gemodelleerd werd. Spannende momenten dienden meedogenloos en met een vooruitziende blik te worden gepland. Een feuilletonschrijver wist exact waarmee hij bezig was. Het getuigde in de ogen van Rubetsky van onverantwoorde zucht naar avontuur als een feuilletonschrijver op zijn gevoel navigeerde en zonder schema's het verhaal de kans gaf zich te ontvouwen. De schrijver moest aan de haal met het verhaal, en niet het verhaal met de schrijver.

Ontelbare malen heeft Rubetsky op zijn feuilletonbeleid gehamerd. Als hij een dissidente feuilletonschrijver van The New York Times nog een laatste kans gunde, beet hij hem dat toe uit een mond die laag, een beetje onderuit gezakt in zijn hoekige gelaat zat. Het was een klein mondje, dat in gezelschap altijd een fractie open stond. Alsof hij permanent was voorbereid op een twistgesprek en zich dan als eerste kon laten horen.

Nolan Gimbell daarentegen was van mening dat het tirannieke keurslijf van de cliffhangerianen alleen maar tot rigide en voorspel-

[p. 800]

bare feuilletons kon leiden. Daarom geloofde Gimbell in het voorzichtig zoeken naar de spanning voor het verhaal, zonder een rechtlijnig plan. Het was zelfs wenselijk dat het verhaal eerst een loopje met je ging nemen. Net als alle andere aanhangers van de spanningsboog was hij ervan overtuigd dat alles draaide om dit gelijkwaardige samenspel tussen verhaal en schrijver; dat dit de enige manier was om een spanningsboog te vinden die het hele verhaal kon dragen. Het allereerste moment waarop zo'n spanningsboog zich aftekende, was al genoeg om de lezer onvoorwaardelijk te binden. Plotseling had het verhaal hem te pakken, als de kauwgom onder zijn schoenzolen. Alleen met de grootste moeite kon hij zich ervan losmaken. En daar was het om te doen.

Hoe heilig Gimbell ook van de effectiviteit van zijn spanningsboog overtuigd was, altijd bleef hij afhankelijk van het onvoorspelbare gezag van drankzuchtige hoofdredacteuren. Als een zich langzaam ontwikkelende spanningsboog niet werd herkend, maanden ze hem onmiddellijk een cliffhanger van stal te halen. Hij wees er dan fijntjes op dat ondanks de afwezigheid van cliffhangers iedere nacht toch maar mooi duizenden lezers onrustig lagen te woelen en uitzagen naar het eerste ochtendlicht, om dan snel in hun kleren te schieten en naar de dichtstbijzijnde kiosk te rennen, de krant van die ochtend weg te grissen en gelijk door te bladeren naar zijn feuilleton.

Nolan Gimbell was een onopvallende man. Zijn grootste gave was dat hij zich gemakkelijk onder het publiek kon begeven om ongemerkt het gesprek op het feuilleton te brengen. Het was een eigenschap die voor feuilletonschrijvers van vitaal belang was. Als hij eenmaal wist waar hij op uit was, droeg hij ongemerkt de verantwoordelijkheid voor het gesprek aan anderen over en liep verder. Als iemand zich al realiseerde dat de kiem voor het inmiddels ruzieachtig verlopende gesprek was gelegd door die man met dat magere gezicht en bruine haar, dan was dat het enige dat Gimbell van zichzelf had achtergelaten. Niemand kon zich meer herinneren of hij nu donker- of lichtbruin haar had, en of er misschien toch ook al een touché grijs doorheen zat.

's Nachts liep hij de wachtlokalen van escortservices binnen. Misschien kwam het door de landerige sfeer die tijdens het late uur heerste, dat niemand zich afvroeg wie die man dan wel was die bij hen aan tafel kwam zitten. Soms herinnerde een call girl zich door het gesprek dat ineens over het feuilleton ging (terwijl het binnen een mum van tijd leek of de avond, de voorgaande dag, ja heel het leven tot dusver in het teken van het feuilleton had gestaan) dat zij

[p. 801]

de aflevering van die dag nog moest lezen. Onvermoeibaar ging zij dan tussen de op tafel liggende tijdschriften en beduimelde krantenkaternen op zoek naar de feuilletonpagina. Soms was Nolan er getuige van hoe iemand ondanks van slaap prikkende ogen voor de allereerste keer zijn feuilleton las. In een oogopslag kon hij dan zien of iemand een verslaving voor zijn leven opbouwde.

Een spectaculaire gebeurtenis was volgens Rubetsky het enige dat The New York Times nog van de ondergang kon redden. Hij telde een fortuin neer om Gimbell uit San Francisco naar New York te halen. The New York Times zou in één klap weer op de kaart staan als Gimbell cliffhangers van het zuiverste water ging schrijven.

Misschien had Gimbell er een punt van moeten maken dat zijn contract met geen woord over de te hanteren feuilletontechniek repte. Hij wist dat Rubetsky niets van spanningsbogen moest hebben. Maar dat het meest begerenswaardige van de ene op de andere dag binnen handbereik kwam, was na een paar dagen vanzelfsprekend gaan lijken. Die post bij The New York Times was hem eigenlijk altijd al toegekomen. Ineens was alles wat het nog in de waagschaal kon stellen niet alleen triviaal, maar vooral onrechtvaardig.

Eddo Rubetsky zetelde op de bovenste verdieping van het hoofdkantoor van zijn krant aan LaSalle Plaza. Vanachter zijn enorme stalen werktafel keek hij uit op het plein. Zijn magere secretaresse Etta liep in en uit met krantenkopij. Of om zijn cappuccino, waarvan hij tientallen kopjes per dag dronk, voor hem neer te zetten. Hij keek nauwelijks nog op als hij haar afgemeten stappen hoorde. Dat zij iedere dag van de week een andere japon droeg, in kleuren die in de loop der jaren steeds feller waren geworden, en vaak met een ceintuur om haar delicate wespentaille te benadrukken, heeft hij nooit opgemerkt.

Binnen handbereik stond zijn met schildpadleer beklede verrekijker. Na al die jaren was het bruine leer glad en vettig geworden. Tweemaal daags, precies twee uur na het verschijnen van de ochtend- en de middageditie, greep hij naar zijn kijker die altijd op dezelfde plek in de vensterbank stond. Vlak naast de delftsblauwe beker met het schuimspateltje waarmee hij inmiddels duizenden cappuccino's had afgestreken. Hij keek dan door zijn kijker naar de krantenkiosk op LaSalle Plaza, diep beneden hem, om de stapel van The New York Times met die van de concurrerende dagbladen te vergelijken.

Rubetsky was aan zijn verrekijker verknocht geraakt. Op de meest beslissende momenten die hij als hoofdredacteur kende,

[p. 802]

voelde hij het ribbelige schildpadleer tussen zijn vingers. En alhoewel die verrekijker maar een apparaat, een ding was, voelde hij zich ermee verbonden zoals je gehecht kunt zijn aan een huisdier. Soms pakte hij in een opwelling de kijker uit de vensterbank en begon dan op een afwezige manier over het oculair te wrijven. Dat veroorzaakte een opwindend, bijna seksueel gevoel.

Door het intensieve dagelijkse gebruik was in de groeven van het schildpadleer vuil gaan zitten. Etta vond de kijker daardoor maar een macaber, vies ding. Zij ging over tot een ongebruikelijk maar goed bedoeld en oprecht uit haar hart komend initiatief. Secretaresses die jarenlang door hun patroon in aandacht ondergewaardeerd zijn gebleven zonder hun aanbidding voor hem te verliezen, doen dat. Voor Eddo's vijftigste verjaardag zamelde zij geld in voor een nieuwe verrekijker: een met twee kijkerbuizen zodat haar baas wat minder op een piratenkapitein zou lijken. Rubetsky ontstak in woede toen hij haar plan ontdekte. Hij wreef Etta in dat zij beter had moeten weten. Jaren geleden, toen hij die dag uit de grond van zijn hart was gaan haten, had hij resoluut een punt achter het vieren van zijn verjaardag gezet. Maar de inzameling was al te ver op dreef. En omdat Etta met een hartverscheurende goedpraterij over haar bazige patroon en zijn kijker had verteld, was er een ongebruikelijk groot bedrag opgehaald. Etta vond dat zij daardoor niet anders kon doen dan doorzetten. Ze had in korte tijd echter wel iets begrepen: deze in haar ogen zo masculiene man was zich gaan ontwikkelen tot iemand die zich op een gevoelige manier aan dingen kon gaan hechten.

Zij besloot af te zien van het kopen van de zeeverrekijker die zij maanden geleden al apart had laten zetten. In plaats daarvan kocht zij zeven stropdassen met een streepmotief van Longfield. Voor iedere dag een.

Zelfs nu wordt er nog serieus gespeculeerd over de gebeurtenissen van die middag waarop schuimkleurige wolken door de aanlandige wind werden uiteengerafeld om over de Hudson voortgedreven te worden richting Manhattan. Zat Rubetsky werkelijk met zijn verrekijker in de aanslag te wachten om Gimbell over het plein naar het kantoor te zien lopen, op weg naar hun afspraak? En had Rubetsky dan wellicht gezien dat Gimbell in de kiosk The New York Times kocht en onmiddellijk doorbladerde naar de feuilletonpagina? Om dan te constateren dat, tegen alle afspraken in, zijn eerste feuilletonaflevering ook al niet in de middageditie was geplaatst?

Misschien had Rubetsky genoten van de nerveuze spanning

[p. 803]

waarmee Gimbell op het winderige plein de krant doorbladerde, waardoor hij met een woedende zwaan in gevecht leek te zijn. Misschien fascineerde de transformatie van Gimbell hem. De plotselinge omslag van de energieke doortastendheid van iemand die zeker leek te weten dat alles nog goed zou komen (en dat de eerste aflevering niet in de ochtend- maar wel in de middageditie zou staan), in tobberige radeloosheid. Het huzarenstukje om zijn krant te redden door van de beroemde feuilletonist Nolan Gimbell, belangrijkste adept van de spanningsboog, een cliffhangeriaan te maken, moet Rubetsky toen binnen handbereik hebben geleken.

Gimbells wandeling over het plein naar de hoofdingang van The New York Times en vervolgens zijn tocht met de lift naar boven, het kostte hooguit vijf minuten.

Het was de eerste keer dat de twee mannen elkaar ontmoetten. Tot nu toe was hun contact schriftelijk verlopen, alhoewel je kan zeggen dat Rubetsky de feuilletonschrijver Gimbell beter kende dan Gimbell zijn nieuwe hoofdredacteur Rubetsky. Beiden waren ervan doordrongen dat hun gesprek niet zo maar een gesprek over het particuliere belang van Gimbell versus dat van de The New York Times zou zijn. Ze wisten dat door de gezaghebbendheid van The New York Times op het gebied van feuilletons, de uitkomst ervan voor lange tijd van cruciale betekenis zou zijn voor hoe, waar ter wereld ook, feuilletons geschreven zouden gaan worden.

Een aantal specifieke vragen is niet meer te beantwoorden. Ongetwijfeld is Rubetsky vanachter zijn bureau vandaan gekomen om Nolan Gimbell de hand te schudden. Stonden zij toen even als kemphanen tegenover elkaar? Droegen ze kamgaren pakken? En waren het drie- of vierknopige jasjes? En als de scherpe zon even doorbrak, liet hij dan Rubetsky's horlogeketting, die als betrossing op zijn beveste buik hing, even fonkelen? Hing er in de kamer nog rook van de sigaar die Rubetsky zich tijdens het lunchuur permitteerde? Of stond Gimbell zo dicht bij Rubetsky dat de weeïge sigarengeur die in het zware textiel van Rubetsky's pak was blijven hangen, hem niet kon ontgaan? Op enig moment moet Rubetsky naar de stoel voor het bureau hebben gebaard.

‘Je wist het, Eddo, je wist maar al te goed dat ik nooit een cliffhanger op papier zou krijgen,’ schreeuwde Nolan nog voordat Eddo zelf was gaan zitten. ‘En toch contracteerde je mij. Waarom?’

‘Ik dacht, ik probeer het met je. Maar nu, na het lezen van je eerste aflevering, is het me een raadsel waarom dat ooit bij me is opgekomen. Spanningsbogen? Sukkelslaperij! Het beetje lezers dat ik nog heb, jaag je juist weg!’

[p. 804]

‘Als je met een spanningsboog werkt in plaats van met zoiets doorzichtigs als cliffhangers, heb je ruimte nodig. En vooral tijd. Je weet best dat het even duurt voordat mijn feuilletons echt op gang komen. Maar als dat eenmaal gebeurt, is het gelijk raak. En ook dat behoor je te weten.’

Rubetsky had deze heftigheid niet verwacht. Hij had gedacht dat Nolan Gimbell een schulpkruiperig broodschrijvertje was, iemand die hij binnen de kortste keren had liggen.

‘Ik zal je nog wat zeggen. Al die gekunstelde feuilletonfragmentjes van The New York Times zijn dodelijk voor het natuurlijke verloop van het verhaal. Is je dat nooit opgevallen? Of ben je gewoon te bang om het echte spel tussen verhaal, schrijver en de lezer op gang te laten komen? En de lezer, ja, je hoort het goed: en de lezer. Eddo, ik vraag het je op de man af: durf je dat te laten gebeuren?’

‘Maar waar wil je dan naartoe met dat verhaal? Waar gaat dit in godsnaam over?’ sprak Eddo hees terwijl hij wild met de bladzijden van Gimbells eerste aflevering wapperde.

‘Eddo, begrijp het nu eens! Ik weet het ook niet, want dit is nog maar het begin! In San Francisco zocht en vond ik mijn spanningsbogen in bars, koffiehuizen, hoerententen en kadotheken. Ik knoopte gesprekken aan met dagjesmensen, spiegelruitkussers en lantaarnpaalomhelzers, en heel voorzichtig verschoof ik dan de aandacht naar mijn feuilleton. Ik wist binnen de kortste keren wat de mensen bezighield, waardoor ze gegrepen werden. En of mijn verhaal de lezers te pakken had. Of juist niet. Ik kon de verhaallijn dan bijsturen, accenten leggen, spanning vermeerderen of juist iets vertragen. Ook hier zal ik dat doen. Maar Frisco heeft een klein centrum en is tamelijk overzichtelijk. New York is dat niet. Waar zitten mijn lezers? Waar zitten jouw lezers, Eddo? Moet ik mijn oor te luisteren leggen in de chique lunchtenten van Wall Street, in de iets minder chique broodjeszaken van Clerken Well, in de Lower East Side? Ga ik 's avonds naar bierlokalen, privé-clubs, of ga ik juist op zoek naar detoxslikkers en fruitautomatenfraudeurs? Misschien dat je me daarbij kunt helpen?’

Gimbell was zo in zijn betoog opgegaan dat het hem nu pas opviel dat Rubetsky zijn nagels in de leuning van zijn stoel had gezet. Zoals je doet als je je verbijt omdat je ergens pijn hebt.

‘Maar het zal mij lukken,’ sprak Gimbell nu rustiger, ‘ik zal erin slagen, Eddo, om intimiteit met ons lezerspubliek op te bouwen. Ja, zo moet je een spanningsboog zien: als leesbaar geworden intimiteit.’

‘Intimiteit? Iets intiems?’ Het was het laatste wat Eddo zei. Alsof

[p. 805]

zijn eigen woorden hem schrik aanjoegen, richtte hij zich ineens op. Maar nog voordat hij op zijn benen stond, stortte hij in elkaar. Het was een rare beweging, want in zijn val reikte hij met zijn linkerarm naar de vensterbank. In dat laatste bewuste moment van niet meer dan een fractie van een seconde, slaagde Eddo Rubetsky erin zijn met schildpadleer beklede verrekijker uit de vensterbank te grijpen. Door die onnatuurlijke beweging viel hij op zijn rug, en het leek alsof hij bewust de verrekijker op zijn borst had laten neerkomen.

Etta had de klap gehoord en kwam met lange passen binnenrennen.

‘Meneer Rubetsky! Meneer Rubetsky,’ riep ze. En toen schreeuwde ze zijn voornaam. Steeds intenser en ontelbare malen. Alsof zij het jarenlange onrecht om hem niet bij zijn voornaam te hebben kunnen aanspreken, in één keer wilde uitwissen.

‘Laat mij even,’ zei Gimbell. Met de accuratesse van iemand die leek te weten wat je in zo'n geval moet doen, deed hij zijn eigen jasje uit en legde dat onder Rubetsky's hoofd. En toen nam hij liefdevol Rubetsky's hoofd in zijn linker onderarm, opende voorzichtig diens oogleden en keek hem strak aan.

‘Kijk mij aan, Eddo. Ik ben het, je vriend Nolan Gimbell. Naast mij zie je Etta. Als je ons herkent moet je je oogleden bewegen. Al is het maar heel even.’ Hij pakte Etta bij haar arm en trok haar naast zich neer. Samen zaten zij gehurkt naast Eddo.

‘Kijk, Etta, zie je dat? Heel even bewoog hij zijn oogleden.’

‘Ja, ik zag het,’ snotterde Etta, maar het is een onbeantwoorde vraag of zij dat door haar tranen heen inderdaad heeft kunnen zien.

En zo werd Nolan Gimbell de winnaar in de strijd over het feuilleton. Eerst vroeg hij Rubetsky om twee keer met zijn oogleden te knipperen als The New York Times inderdaad moest vasthouden aan de cliffhanger. En natuurlijk knipperde Rubetsky niet met zijn oogleden, want hij was getroffen door een klassieke beroerte.

‘Juffrouw Etta, ik weet het niet zeker, maar ik dacht niets te zien.’

‘Ik zag ook niets.’

‘Laten we het hem voor de zekerheid nog een keer vragen. Maar dan andersom,’ zei Gimbell toen hij ervan overtuigd was dat juffrouw Etta alleen nog maar oog had voor de verrekijker die zij met dronken vingers aan alle kanten aan het betasten was.

‘Eddo, dit is van het grootste belang. Knipper twee keer met je oogleden als de krant op de spanningsboog moet overstappen.’

Nolan gaf Etta een por om haar attent te maken op het knipperen van Eddo's oogleden. Maar Etta bleef liefdevol de glazen van de kij-

[p. 806]

ker poetsen. Rubetsky's zijden stropdas had zij om de muis van haar hand geslagen. Later zou zij bij hoog en bij laag beweren dat zij Eddo's oogleden inderdaad had zien knipperen. Maar belangrijker voor haar was dat zij iets in zijn ogen had gezien dat daar nooit eerder was geweest. Zij noemde het een verliefdheid die pas nu ten volle door Eddo werd toegegeven. En omdat die al die jaren in hem opgeslagen had gelegen totdat hij eindelijk die middag kon ontsnappen, was de kracht van die blik zoiets overweldigends dat zij de heer Gimbell uit de grond van haar hart dankbaar was dat hij de situatie had behandeld zoals hij had gedaan. Terwijl zij dit zei hield zij de verrekijker angstvallig tegen zich aangedrukt.

Eddo Rubetsky overleed die avond in de armen van Etta. Zij werd ziek van verdriet en dronk alleen nog maar cappuccino's. Het leek erop alsof zij dat alleen maar deed om het kopje te kunnen afromen met het schuimspateltje dat zij zich tegelijk met de kijker uit de kamer van Rubetsky als aandenken had toegeëigend. Zij werd met de dag magerder dan ze al was. De doktoren vreesden voor haar leven. Zij vroegen Gimbell haar tot de orde te roepen. Maar hoewel hij dat deed met alle overtuiging die hij kon opbrengen, wist hij tegelijk dat het zinloos was. Drie en een halve maand nadien overleed Etta.

Onder het feuilletonbewind van Nolan Gimbell wist The New York Times te overleven. Het commitment dat door zijn feuilletons tussen de lezers van The New York Times en hun krant groeide, is ongeëvenaard gebleven. Gimbell liet Eddo Rubetsky's nagedachtenis ruimhartig in het succes delen. Gimbell typeerde hem als een man die op het juiste moment de bakens kon verzetten.

The New York Times bestaat nu nog steeds, hoewel feuilletons nauwelijks nog een rol spelen. Het gebouw waar Eddo Rubetsky en Nolan Gimbell hun dramatische eerste en enige gesprek voerden, is allang afgebroken. Op dezelfde plaats staat het nieuwe hoofdkantoor, dat vele malen groter is. Daar waar zich eens het tochtige La-Salle Plaza uitstrekte, bevindt zich nu de enorme hal van het nieuwe gebouw. Het waait er niet en in alle jaargetijden heerst er een aangenaam klimaat.

De houten kiosk waar Rubetsky altijd zijn verrekijker op richtte om het succes van de krantenverkoop van die dag te beoordelen, is gespaard gebleven. Hij staat nu in de grote hal van het nieuwe hoofdkantoor van de krant. Ongeveer op dezelfde plaats als waar hij toen buiten, op LaSalle Plaza stond. Hij fungeert als convenient store voor de honderden medewerkers van The New York Times.

[p. 807]

Strikt genomen kan niet meer worden gesproken van de originele kiosk van weleer. Alle onderdelen ervan zijn zo langzamerhand wel een keer vervangen. Maar toch herinnert de kiosk ontelbare mensen aan die fameuze ontmoeting tussen Eddo Rubetsky en Nolan Gimbell. Een gebeurtenis die leidde tot de definitieve doorbraak van de spanningsboog ten koste van de cliffhanger (en daarmee misschien wel tot het verscheiden van Eddo Rubetsky zelf). En natuurlijk aan de trieste liefdesgeschiedenis tussen Eddo en Etta. Twee herinneringen die zich als onafscheidelijke huisgeesten in de kiosk hebben genesteld.