De Gids. Jaargang 164

[p. 622]

Willem van de Sande Bakhuyzen
De macht van de regisseur

Wat had ik een hekel aan het woord macht. Nare associaties riep het woord bij me op. Machtswellust, machtsstrepen, het zwaktebod van de onvermogende. Mensen die op grond van hun functie op hun strepen gingen staan konden op mijn diepe weerzin rekenen. Het hanteren van in mijn ogen onterechte autoriteit druiste in tegen mijn gevoelens van rechtvaardigheid. Ik kon niet begrijpen dat mensen, waar de middelmatigheid van afstraalde, iets over mij te zeggen zouden kunnen hebben.

Was het mijn opvoeding? Volgens mij niet - ik had geen barse sergeant-majoor als vader, noch ben ik het product van een antiautoritaire opvoeding. Mijn ouders waren redelijk verstandige mensen, met wie als kind wel een gesprek te voeren viel, en ze waren zelfs niet te kleinzielig om ook af en toe een fout toe te geven. Was het dan iets van mijn generatie? Ik heb wel eens gehoord dat het woord macht sowieso een negatieve bijklank heeft voor iedereen die in de jaren zestig en zeventig is opgegroeid. Misschien, maar toen ik opgroeide heb ik die geluiden nooit echt gehoord. Ze klonken natuurlijk wel, maar dat gebeurde bij de jongens die lang haar hadden en hasj rookten, ver van mij vandaan. Ik heb daar in ieder geval nooit bij durven horen. En toch, ook in mij steeg er een diepe woede op als er macht over mij uitgeoefend werd zonder dat daar mijns inziens een redelijke grond voor bestond.

Ik wil geen macht op grond van de functie. Ik moet het leiderschap elke keer opnieuw verdienen.

Hoe ik vroeger over macht dacht - en nog steeds eigenlijk - weerspiegelt zich in de manier waarop ik werk. Ik wil geen macht op grond van de functie. ‘Ik ben de regisseur, dus ik ben de baas.’ Er zijn regisseurs die zich hier uiterst prettig bij voelen, maar ik zou het geen vier dagen volhouden. Ik moet het leiderschap elke keer op-

[p. 623]

nieuw verdienen. Er bestaat namelijk geen geschiedenis. Misschien krijg je wel enige krediet op basis van je reputatie, maar daarna moet je de positie toch waarmaken. Als ik het hart van een groep niet weet te veroveren ga ik genadeloos voor de bijl. Want veroveren moet ik, opdat een ieder uiteindelijk in volle overgave aan hetzelfde werkt. Veroveren met mijn ideeën, met mijn hartstocht, het zicht op een droom.

Dat staat haaks op de macht die mij soms op grond van de functie wordt aangeboden: ‘Laat hij het maar zeggen, hij is de baas.’ Comfortabel verschuilt men zich in de hiërarchie. In mijn geval betekent het dat ik er volkomen alleen voor sta, omringd door mensen van wie ik bijna zeker weet dat het ze niets kan schelen. Het dodelijke ‘Zeg het maar...’ - met vertrouwen en toestemming heeft dat niets te maken, eerder met luiheid en gemakzucht.

Regisseren is alsof je twintig schoteltjes tegelijkertijd in de lucht moet houden, en soms valt dan ook nog het licht uit. Het lijkt alsof de baan bestaat uit het iedereen voortdurend vertellen wat ze moeten doen, maar zo eenvoudig ligt het dus niet. Het punt is dat ik heel veel van tevoren nog niet weet. Er ligt een tekst, en ik word erdoor geraakt. Of op zijn minst geïntrigeerd. Dat is een voorwaarde, anders begin ik er niet aan. Waarom word ik erdoor geraakt? Wat is het precies in de tekst dat iets met mij doet? Langzaam groeit mijn fascinatie, ontstaan er associaties, en het vermoeden van een richting. Nogal vaag, maar zo gaat het soms als je probeert te werken vanuit je intuïtie. Vanuit dromen. Vanuit een andere bewustzijnslaag dan het platte verstand. Werken vanuit het hart, niet vanuit het hoofd. Het is o zo gemakkelijk om snelle en comfortabele oplossingen te verzinnen, maar vaak leidt dit niet tot het voor mij beste resultaat.

Nu is het zinloos om deze onduidelijkheden plompverloren in de groep te gooien, ik ontwikkel gaandeweg wel degelijk concrete voorstellen. Maar wat ik eigenlijk probeer is om de mensen met wie ik ga werken deelgenoot te maken van mijn zoektocht. Medeplichtig, opdat hun fantasie net zo hard aan het werk gaat als de mijne, in de richting van een nog lang niet helder omschreven eindresultaat. Wie het ook zijn - acteurs, cameramensen, ontwerpers, producers, setdressers - het gaat erom ervoor te zorgen dat al onze fantasieën dezelfde kant opwerken. Ik probeer ruimte te creëren, ruimte voor iedereen om risico te nemen, om soms heel slechte voorstellen te kunnen doen zonder afgebrand te worden. En ook ruimte voor mij om het af en toe nog niet te weten en dan niet te hoeven doen alsof ik het wel weet. Daar niet over hoeven bluffen, dat is wat een groep

[p. 624]

mensen je kan geven. Is dat macht? Zolang ik niet zeker weet dat ik morgen niet het tegenovergestelde zal beslissen, stel ik mijn keuze het liefst nog een beetje uit. Ik beslis pas iets als ik het werkelijk voel, of als de tijdsdruk me ertoe dwingt.

Het is een delicaat iets, het leiderschap van een groep verwikkeld in een creatief proces. Er hoeft maar even iets scheef te gaan en alle grond onder je voeten kan verdwijnen. Als men niet meer bereid is om te geloven, is het weg. Dan kan je als regisseur nog zoveel willen, er gebeurt dan niets meer. Eigenlijk bestaat de macht van de regisseur niet, het is dat wat de anderen hem bereid zijn te geven. Vertrouwen, de toestemming om met vallen en opstaan tot iets geweldigs te komen.

Eigenlijk bestaat de macht van de regisseur niet, het is dat wat de anderen hem bereid zijn te geven.

Zo gaat het als het goed gaat, en godzijdank is dat redelijk vaak. Maar er moeten natuurlijk ook resultaten zijn. Als er niet af en toe op de set of in een repetitieproces iets bijzonders gebeurt, als er niet regelmatig een fantastische scène gedraaid wordt, als er niet bij tijd en wijle een grote sprong voorwaarts wordt gemaakt, verliest men het vertrouwen en stort het zo kwetsbare bouwwerk met een grote klap in elkaar. Weg is dan het vertrouwen en de collectieve fantasie, alles wat zo mooi leek lijkt plotseling verdwenen of in een totaal ander daglicht te staan. Iedereen twijfelt, gaat te rade bij derden die de twijfel dan ook vaak weer bevestigen, iedereen komt met andere oplossingen, maar de slotsom is: het geloof is weg.

En de regisseur? Die wordt gedoogd. Maar de macht wordt door de groep teruggenomen. Hij kan nog een poging doen zich te verschansen in zijn positie, op zijn regisseursstrepen te gaan staan en dan maar tegen de wind in door proberen te regisseren. Maar in feite is hij buitenspel gezet.

Houd ik nu een pleidooi voor een democratisch proces? Samen op zoek naar de consensus, in godsnaam geen conflicten, als iedereen zich maar goed voelt? Absoluut niet. Het gaat om wat eruit komt, het waarmaken van de droom. De weg ernaartoe kan zeer grillig zijn en ogenschijnlijk soms de verkeerde kant op leiden, maar uiteindelijk gaat het om het eindresultaat. Een mislukte film of toneelstuk - maar iedereen heeft een geweldige tijd gehad - daar zit ik daar niet op te wachten. Want ik word erop afgerekend. Succes heeft

[p. 625]

vele vaders, als er daarentegen iets mislukt... Zolang het goed gaat heb ik bestaansrecht. Regisseren is beslissingen nemen, vele malen per dag. Niet aarzelen. En elke beslissing heeft consequenties, beïnvloedt het eindresultaat. Voortdurend balanceer je tussen recht op je doel afgaan of toch nog even verder zoeken. Omdat er verderop misschien nog iets mooiers te vinden is.

En ondertussen probeer ik mijn eigen grenzen te verleggen. In de praktijk betekent dat dat ik soms dingen voorstel terwijl ik me tegelijkertijd afvraag of het niet volkomen onzin is wat ik beweer. En soms is dat ook zo. Dat gaat niet als je het vertrouwen van de anderen niet hebt. Dan is het nagenoeg onmogelijk om uit je eigen veilige gebied te treden. Het is kwetsbaar, en ik kan het niet alleen, ik ben afhankelijk van de mensen met wie ik werk. Van hun vakmanschap, van hun overgave en van hun kritiek. Met macht of leiderschap ben ik niet bezig, ik probeer met hart en ziel iets moois te maken, en als het goed is kan ik daardoor iedereen meesleuren.

En toch. Elke keer opnieuw die onzekerheid, telkens weer het gevoel moeten aangaan dat het nooit meer goed komt. Waar leidt dit nu allemaal toe? Waarom niet meteen de macht gegrepen en zeggen hoe het moet? Is regisseren niet gewoon een tekst lezen en vervolgens uitvoeren wat de schrijver geschreven heeft? Voor sommigen misschien wel, en voor hen is dat blijkbaar voldoende. Maar voor mij? Hoe persoonlijk kun je iets vormgeven? Heb je als regisseur macht over een tekst? Tussen een tekst en het eindresultaat liggen zoveel keuzes, liggen zoveel mogelijkheden tot verschillende interpretaties, dat als je je niet werkelijk verbindt met een tekst, je niet laat raken en diep van binnen zoekt naar dat wat het werkelijk voor je betekent, je altijd zal blijven steken in iets middelmatigs.

Met macht of leiderschap ben ik niet bezig, ik probeer met hart en ziel iets moois te maken.

Door me te verbinden, en dat aan de acteurs en crew te laten zien, kies ik uiteindelijk wat het wordt en verover ik mijn regie van het toneelstuk of de film op de tekst, op de twijfel, op de chaos. Maar ook op mijn eigen angst om al te zichtbaar te zijn, mijn hoofd te ver boven het maaiveld uit te steken. En ook al weet ik allang dat ik eenzaam en alleen op de kale berg durf te staan, toch moet ik de angst elke keer opnieuw overwinnen. Het went echter, het wordt de laatste jaren iets gemakkelijker.

Had ik daarom zo'n hekel aan macht? Omdat het ook betekent: rechtop gaan staan, vastgepind kunnen worden op een beslissing of

[p. 626]

uitspraak, geïsoleerd kunnen raken, afgesneden van anderen? Ik weet het niet. En eerlijk gezegd interesseert het me niet meer zo. Ik moet regisseren, scripts leven, werelden bedenken, leven en werken in een gevoelsmatige verheviging. Ik kan niets mooiers verzinnen. Maakt het iets uit? De maatschappij zal ik er niet mee veranderen, maar misschien herkent iemand af en toe iets in wat ik maak, de schoonheid die ik gezien heb. Of hij wordt aangeraakt - begrijpt misschien heel even dat hij niet de enige is die zo staat te ploeteren. We zijn niet alleen.