De Gids. Jaargang 164

[p. 546]

Frits van Exter
De macht van de journalist

Ik kwam wel eens in Afrika voor de krant. Het ging gelukkig niet altijd over honger en oorlog, maar meestal wel. Vaak was ik daarbij aangewezen op de hulp van mensen die daar eigenlijk waren om andere mensen te helpen omdat ze anders ook dood zouden gaan. Zij wachtten soms op het vliegveld, brachten mij waar ik wezen moest, gaven mij een bed en voedsel, beantwoordden de vragen die al zoveel anderen hadden gesteld en vertaalden de antwoorden van de ontheemden. Voorzover zij nog de lust hadden daarover na te denken, veronderstelden velen dat ik machtig was, op z'n minst een dokter. Meerdere keren trokken moeders mij aan de mouw mee naar een kind - wie weet zag ik wel een mogelijkheid. Maar ik wist niets en ik kwam ook niets brengen, ik kwam alleen wat halen.

Een keer in Soedan werd mij in de kring van oudsten gevraagd naar de betekenis van mijn aanwezigheid. Via een tolk probeerde ik mij te legitimeren. Ik zei dat ik gekomen was om mijn landgenoten in te lichten over hun lot en indien zij zich dat zouden aantrekken, zou dat ertoe kunnen leiden dat er meer voedsel en medicijnen werden gezonden. De verzwakte mannen knikten beleefd - rampspoed is van alle tijden, de mechanismen van de hulpverlening waren betrekkelijk nieuw. Wat mijn rol daarin ook precies was, zij behandelden mij met het respect dat mij scheen toe te komen. Gelukkig was er geen laatste kip of geitje meer om ter ere van mijn komst te slachten. Ik had mij machtig getoond en onmachtig gevoeld.

Ik had mij machtig getoond en onmachtig gevoeld.

Michael Schudson haalt in The Power of News de econoom Amartya Sin aan: ‘Geen hongersnood van betekenis heeft ooit plaatsgevonden in een land met een vorm van democratisch bestuur en een betrekkelijk vrije pers.’ Maar aan beide voorwaarden voldoen plaatsen des onheils als Soedan niet.

[p. 547]

Overigens meent Schudson dat de macht van de journalistiek deels een mythe is. Natuurlijk, het doorgeven van nuttige informatie kan volgens de Amerikaanse socioloog verschil maken, maar van een autonome macht is geen sprake: ‘Hoe is het anders mogelijk dat de helft van het Amerikaanse volk in duivels gelooft, terwijl er geen spoor van de duivel te vinden is in de overwegend seculiere media?’ Journalisten zijn volgens hem vooral boodschappenjongens. Andere machten bepalen wat op het boodschappenlijstje staat. De media voegen daar hoogstens iets aan toe: zij brengen het nieuws in het publieke domein. En het geloof dat kennis in een democratie van tijd tot tijd effectief kan zijn, voedt de gedachte dat de pers macht heeft. Maar dat betekent nog niet dat zij bestaat.

Als verslaggever heb ik de macht nooit in de hoofdredacteur gezocht, maar altijd in de redacteur. Begin jaren tachtig zat ik twee bureaus verwijderd van justitieverslaggever Leo Kleyn. Hij was een prototype: halflang haar, gekreukelde regenjas, scheve bril, sigaret, lekkende pen, bekertje koffie en na afloop naar de kroeg. Leo was geweldig aan de telefoon. De vragen waren effectief: kort, helder en scherp. Hij kon bars zijn, onderbrak de andere kant regelmatig omdat hij geen halfslachtige en ontwijkende antwoorden duldde, en wist altijd de juiste vervolgvraag te stellen. Af en toe maakte hij een korte aantekening maar meestal staarde hij in de verte en liet de antwoorden tot zich doordringen.

Hij belde zijn slachtoffers bij voorkeur 's avonds thuis (‘Mag ik je vader even?’) omdat hij wist dat zij dan kwetsbaarder waren, zich niet konden verschuilen achter secretaresses of woordvoerders. Iedereen - rechter, advocaat, officier van justitie, crimineel, burgemeester, politiefunctionaris of politicus - leek zich aan zijn verhoor te onderwerpen.

Zo voerde hij vele gesprekken met verschillende bronnen totdat hij het bericht rond had. Dan zette hij zich achter de schrijfmachine (het is een tijdje geleden) en tikte het in één keer foutloos op. Bij het avondritueel hoorde ook altijd een telefoontje naar huis om zijn jonge kinderen alvast welterusten te wensen. Dan veranderde hij volledig van toon en zong zoete dingen in hun kleine oren.

Op die avonden heb ik vaak gedacht dat ik getuige was van de macht van de journalistiek in de meest nobele zin. En het besef dat die macht alleen maar was gebaseerd op het simpele feit dat zijn bevindingen in druk werden verveelvoudigd, verspreid en gelezen, maakte het nog mooier. Leo was misschien geen Woodward en

[p. 548]

Bernstein - al is het volgens Schudson ook een mythe dat zij een president ten val hebben gebracht - maar iemand zou morgen toch met het zweet in de handen de krant openslaan.

Van de macht van de hoofdredactie hadden wij jonge verslaggevers geen hoge dunk: noodzakelijk voor een handtekening onder je declaraties maar verder vooral een sta-in-de-weg, nog het meest nuttig om elders te pappen en nat te houden. En nu ik inmiddels zelf een hoofdredacteur ben kan ik ons geen ongelijk geven.

Ik had het graag anders gezien. Ik zou niets liever willen dan beschrijven hoe ik als de tycoon William Randolph Hearst, 's nachts na het souper in smoking handenwrijvend de redactie oploop om de paginaproeven te keuren op een moment dat de persen al hadden moeten draaien. En hoe ik dan met enkele handgebaren stukken van de voorpagina naar achteren verban, foto's laat opblazen, koppen laat voorzien van uitroeptekens en nog een kort commentaar dicteer: ‘Het is de hoogste tijd dat dit land Spanje de oorlog verklaart.’ En hoe ik met twee dames van twijfelachtig allooi aan mijn zijde daarna het nachtleven zou ingaan, de eindredactie in wanhoop achterlatend en in het volle vertrouwen dat de volgende dag de premier nog bij het ontbijt het hoofdartikel zou lezen om vertwijfeld vast te stellen dat hij nu geen andere keuze meer heeft.

Maar wat stond er onlangs in het nachtrapport van de eindredactie van mijn krant? ‘Op tijd weg. Frits kroop uit zijn hol en zag dat een naam in een kop verkeerd was, daarvoor zijn we toen maar overgegaan.’

Maar goed ik ben hoofdredacteur en Hearst was krantenmagnaat. Hoezeer hij ook zijn best heeft gedaan de oorlog aan te wakkeren, de historici menen dat het Amerikaanse leger ook zonder zijn vlammende artikelen naar Cuba zou zijn opgestoomd om de Spanjaarden te verdrijven.

Nederland kent geen vergelijkbare persbaronnen en de meeste hoofdredacteuren met een sterk ideologisch profiel zijn in de ontzuiling verdwenen. Hoofdredacteuren zijn niet langer tegelijk dominee, politicus en onderwijzer. Zij zijn vooral managers en proberen nog een beetje journalist te zijn omdat dat veel leuker is. En zij noch hun uitgevers hebben een missie vergelijkbaar met Hearst. Dat maakt hun macht ook moeilijker te doorgronden. Van missionairs kun je makkelijker vaststellen of zij hun doel hebben bereikt.

En hoewel ik als hoofdredacteur vooral druk ben om de voorwaarden te scheppen voor het maken van een krant en mijn macht daarbij ook nog eens in bedwang wordt gehouden door allerlei par-

[p. 549]

tijen (collega's, redactie, uitgever en bestuur) die mij zo kunnen ontslaan als het ze te gek wordt, wil de buitenwereld mij soms nog doen geloven dat de tijden van Hearst niet voorbij zijn.

In november 1999 werd ik ter gelegenheid van het jubileum van het Genootschap van hoofdredacteuren met vier collega's uitgenodigd voor het televisieprogramma van Paul de Leeuw. De redactie had reuze haar best gedaan en voor ons een speciaal decor ingericht: leren fauteuils waarin je diep kon wegzakken, salontafels met kleedjes erop en een halfgeopende wereldbol waaruit flessen drank staken. Er waren veel glazen en sigaren als versleten symbolen van macht. Wij zouden pas aan het einde van het programma aan bod komen, maar de redactie verzocht ons vanaf het begin plaats te nemen in deze salon en zij spoorde ons tot vier keer toe aan toch vooral veel te roken en te drinken. Het was duidelijk welke tussenshots de regisseur in gedachten had. Ik nam witte wijn omdat dat net op water lijkt en hield het kleinste sigaartje achter de hand, angstvallig lettend op het rode lampje van de camera die op ons gericht was. Het werd nog best een leuk gesprek, maar de machtsvraag kwam verder niet aan bod.

‘De “macht van de pers” is dan ook tot op de dag van heden een geheimzinnig gegeven, waarover van alles valt te dromen, maar waarover weinig valt aan te tonen,’ schreef Piet Heil in 1979 in zijn handboek Journalistiek denken en doen. En daarin is nauwelijks verandering gekomen, maar ik heb wel de indruk dat die onwetendheid meer knaagt.

De wijze waarop de journalistiek haar macht uitoefent is snel geschetst omdat zij beschikt over een overzichtelijk wapenarsenaal: het vergrootglas en de prullenmand. Wat onder het eerste belandt kan betekenis krijgen, en wat in de tweede terechtkomt verliest elke betekenis. De machtsbasis van de journalistiek is afhankelijk van de bereidheid van mensen om kennis van haar te nemen, bij voorkeur dagelijks tenminste een halfuurtje. Die macht kan verschillen in kwantiteit (veel lezers) en in kwaliteit (lezers die ‘ertoe doen’).

Er zijn vermoedens hoe de journalistiek beeldvorming bepaalt en de agenda's beïnvloedt. Er zijn verdenkingen dat een kuddegeest daarbij een grote rol speelt, want door achter elkaar aan te lopen en allemaal naar hetzelfde te wijzen kan ‘het nieuws’ een buitenproportionele prioriteit krijgen. En sinds het aantal televisiezenders is verveelvoudigd, is de omloopsnelheid van hypes alleen maar toegenomen. Maar het zegt nog weinig over de effectiviteit van de macht.

Het valt niet te meten en dat komt ons eigenlijk goed uit. De

[p. 550]

journalistiek is tweeslachtig als het om haar eigen macht gaat. Zij wil er soms wel en soms niet van weten. Natuurlijk wil zij een macht zijn. Het is de legitimatie van ons beroep - de perskaart brengt ons achter de afzetting van de politie dichter bij de brand, in de catacomben van het voetbalstadion, op de boot van Greenpeace, naar de première van de opera, in de werkkamer van de minister-president, op de tribune van de geschiedenis. Niemand zou het in zijn hoofd halen ons toe te laten als hij niet werkelijk geloofde dat wij macht hadden.

Tegelijkertijd proberen wij krampachtig die macht te ontkennen of te verdoezelen. Dat is deels een Hollandse gewoonte. Maar de journalistiek lijkt daarin bijzonder gedreven. Het liefst stellen wij ons voor als de notulist van de geschiedenis, degene die slechts verslag doet van de feiten zoals die zich aan hem voordoen. ‘Gaan jullie maar rustig geschiedenis maken, let niet op ons, wij schrijven het alleen maar op voor degenen die er vandaag helaas niet bij kunnen zijn.’ De boodschappenjongen wil niet verward worden met de boodschap.

Niemand zou het in zijn hoofd halen ons toe te laten als hij niet werkelijk geloofde dat wij macht hadden.

De journalistiek doet zich graag voor als onaandoenlijk en vergeet liever dat alleen al haar aan- of afwezigheid de loop der dingen beïnvloedt. De media doen vaak alsof zij geen partij zijn, maar als dat waar is zou een Argentijnse geen Nederlands leren om publiekelijk haar vader te verstoten, dan zou een boer geen dood varken aan een boom hangen en zou niet elk beginnend Kamerlid op mediatraining worden gestuurd.

Het is pure macht, waar je niet altijd aan herinnerd wordt totdat de man je belt die beurtelings smekend en dreigend, probeert te verhinderen dat de krant bericht over van zijn misstappen in het openbare leven. Hij voelt die macht in zijn vezels - zijn baan staat op het spel - jij voelt het ook. Maar of de journalistiek daarmee een wezenlijke invloed uitoefent?

Wij wekken zelf de indruk dat liever in het midden te laten. Het is eerder opgemerkt, de journalistiek toont geen overdreven behoefte aan transparantie - een kenmerk dat zij gemeen heeft met veel machthebbers. Zij heeft een beperkt zelfreinigend vermogen, een sterk afweermechanisme tegen bemoeienis met haar doen en laten en zij sluit snel de rijen als één hunner door een buitenstaander onder vuur wordt genomen. Journalisten houden niet zo van open-

[p. 551]

baarheid als het de journalistiek betreft.

Het is een dilemma omdat enerzijds de ongrijpbaarheid van de macht van de journalistiek ondubbelzinnig een functie heeft en anderzijds haar macht evenzeer kritische controle behoeft. De grenzen tussen informatie en entertainment vervagen. Iedereen kan zich op dezelfde journalistieke grondrechten beroepen en dat kan de legitimiteit van de pers ondergraven.

Het is ook opvallend hoe weinig buitenstaanders zich in Nederland eigenlijk geroepen voelen de macht van de journalistiek te ontrafelen. Ik weet ook niet of de communicatiewetenschapper daartoe de instrumenten heeft, maar ik merk in ieder geval weinig van ze. Kranten zijn vaker het onderwerp van proefschriften, maar dat gaat meestal over langgeleden en is zeer afhankelijk van de bereidwilligheid van kranten hun archieven te openen. Nog niemand heeft zich bij ons gemeld met het verzoek om de prullenmanden te analyseren of mee te kijken door ons vergrootglas (en ik weet ook niet of wij dat zouden toestaan). In Amerika wordt daar meer werk van gemaakt, maar daar is de journalistieke macht dan ook tenminste genummerd als ‘de vierde macht’ terwijl wij daarmee de bureaucratie bedoelen.

Hoofdredacteuren houden zich soms even onbereikbaar voor kritische journalisten als de koningin.

Een enkele onafhankelijke criticus wil nog wel eens opstaan in een poging journalistieke praktijken aan de orde te stellen, maar meestal wordt hij dan naar een zaaltje in de Rode Hoed of de Balie gelokt om onder het mom van een debat door een leger journalisten schadeloos te worden gesteld. Ik ben er vaak getuige van geweest en moet bekennen dat ik mij er ook schuldig aan heb gemaakt.

Ook de mediajournalistiek is beperkt. Hoofdredacties (ook de mijne) hebben moeite om onafhankelijk en kritisch te berichten over hun vakbroeders en geven het misschien daarom weinig prioriteit. Weekbladen stellen er zelden eer in of beperken zich tot roddels en De Journalist heeft misschien wel de ambities, maar niet de middelen en is en blijft toch een blad voor vakbroeders.

En hoofdredacteuren houden zich soms even onbereikbaar voor kritische journalisten als de koningin. De redactie van het tv-programma dat zijn titel aan haar te danken heeft (De leugen regeert) klaagde na de eerste reeks uitzendingen dat maar weinig collega's bereid waren voor de camera tekst en uitleg te geven. En het is de vraag of de zoveelste poging tot een mediaprogramma een volgend

[p. 552]

seizoen overleeft. Van de landelijke kranten toont de Volkskrant (je moet het soms durven zeggen) de meeste openheid. Zijn eerste ombudsman, Jan Kees Hulsbosch, heeft daartoe veel bijgedragen.

Zit ik als hoofdredacteur te wachten op de ontleding van mijn macht? Misschien wel, want degenen die de pers vrezen voeren een succesvolle strategie om zijn macht uit te hollen. De journalistiek is ingekapseld in het poldermodel, wordt voortdurend geknepen en gekneed door vakkundige masseurs. Zij is geïnstitutionaliseerd, verweven met andere machten. Zij verwatert en lijkt daardoor minder in staat de echte maatschappelijke kwesties aan te roeren.

De journalistiek lijkt heel wat. Iedereen spreekt over de media, maar je weet niet altijd of zij daarmee ook echt de journalistiek bedoelen of een praatprogramma op tv, een chat op internet of een phone-in op de radio. De echte journalistiek loopt juist het risico betekenis te verliezen, te marginaliseren.

Echte macht, ook de journalistieke, hult zich in nevelen.

De pers zou erbij gebaat zijn als zijn macht, zijn grenzen en mogelijkheden, voortdurend ter discussie staan omwille van behoud en versterking van zijn eigenlijke taak: vrij en onafhankelijk andere machten kritisch te volgen.

Maar in de eerste en laatste plaats ben ik natuurlijk een ijdele domoor die in de valkuil is getrapt. Wie gehoor geeft aan de uitnodiging om zijn macht te beschrijven met het gebod die niet te ontkennen, heeft er weinig van begrepen. Echte macht, ook de journalistieke, hult zich in nevelen. U mag er van alles over dromen, maar u kunt niets aantonen. En u moet zeker niet bij mij zijn.