De Gids. Jaargang 164

[p. 515]

Kees Bokweide
De macht van de tandarts

‘De enige persoon naar wie Harry Mulisch ooit met open mond moet hebben geluisterd, is zijn tandarts,’ zo begon ik eens een beschouwing in dit tijdschrift over de roman De procedure (De Gids, Jaargang 1999, nr. 1, blz. 74 e.v.). Kernachtiger kan de machtspositie van de tandarts denkelijk niet worden geïllustreerd. Zelfs de grootste schrijvers, denkers en redenaars belanden ooit zonder pardon in de stoel van de tandarts. De machthebber in de politiek of in het bedrijfsleven moet het uitsluitend van zijn verschijning en zijn entourage hebben. Een strak pak dat wonderen doet, een batterij microfoons bij een persconferentie, een kring van luisterende ondergeschikten. Iedereen ziet ogenblikkelijk wie het daar voor het zeggen heeft. Maar als men die parafernalia even wegdenkt, dan blijft er van de machthebber niet veel meer over. Dan zie je iemand die zit te vergaderen en die in het beste geval een keer met zijn vuist op tafel slaat, teneinde zijn zin door te drijven. In die setting ligt de macht eerder bij de meerderheid dan bij het individu. Zo niet bij de tandarts. De uiterlijke kenmerken en instrumenten van zijn macht zijn even onmiskenbaar als meervoud.

Zelfs de grootste schrijvers, denkers en redenaars belanden ooit zonder pardon in de stoel van de tandarts.

Om te beginnen heeft de tandarts - net als zijn medische soortgenoten - een witte jas aan. Die geeft hem een symbolische kwaliteit, een gedepersonaliseerde verhevenheid, waarover in de medische en psychologische literatuur al veel is geschreven. De ene school van denken acht de witte jas een verfoeilijk ouderwetse traditie, waarmee de (tand)arts zich als het ware smetteloos boven zijn patiënten verheft. De andere meent dat de witte jas juist de professionele anonimiteit uitdrukt, die een bescherming vormt voor de privacy en de persoonlijke kwetsbaarheid van de patiënt.

[p. 516]

Maar er is meer dan die witte jas, want de tandarts is ook gewapend, en wel met een heel arsenaal aan apparatuur. Boren, tangen en scherp gepunte metalen voorwerpen, waarmee hij - al dan niet onder verdoving - gerichte verwondingen kan aanbrengen als onderdeel van de noodzakelijke behandeling. Van enige inspraak aan de kant van de patiënt in het gebruik van deze kwetsende voorwerpen is geen sprake. De patiënt wordt op zijn best vlak van tevoren op de hoogte gebracht van wat er mis is middels gecodeerde boodschappen aan de tandartsassistente (‘37, occlusaal’). Vervolgens krijgt hij in eufemistische bewoordingen te horen dat er een ‘klein gaatje’ zit, dat we nu ‘eventjes’ gaan vullen en dat het ‘zo voorbij’ zal zijn. Het enige houvast aan het normale, gelukkige, lonkende leven wordt soms geboden door de grootogige blik van een tandartsassistente.

De patiënt ligt achterover en moet in volkomen afhankelijkheid de behandeling letterlijk over zich heen laten komen.

Om de suprematie van de tandarts ten opzichte van zijn patiënt te bekronen, is er hun onderlinge verschil in houding. De tandarts staat, als een geleerde weetal die zijn wapens gaat inzetten. De patiënt ligt achterover en moet in volkomen afhankelijkheid de behandeling letterlijk over zich heen laten komen. ‘Our pride in standing,’ zo schrijft Elias Canetti in zijn studie Crowds and Power (Penguin, 1973, blz. 450), ‘consists in feeling independent and needing no support.’ De tandarts is almachtig en beschikt over kennis, overwicht en het instrumentarium om zijn wil aan de patiënt op te leggen. Die patiënt ligt achterover in een stoel. ‘The four legs of the chair,’ aldus dezelfde Canetti (idem, blz. 451), ‘represent the legs of an animal.’ Dat dierlijke in de stoel moge, althans volgens Canetti, oorspronkelijk een verheven, getroonde positie hebben aangeduid (te paard, op een olifant), in het geval van de behandelstoel bij de tandarts is eerder sprake van een volledige verafhankelijking bij de patiënt. De laatste is immers totaal aan de macht van de tandarts overgeleverd. Alsof de patiënt zelf een dier is geworden, een dier dat niet anders meer kan of mag dan zijn bek gewillig opensperren. Om te worden behandeld aan juist dat onderdeel van zijn fysionomie dat hem in de machtsverhoudingen binnen het dierenrijk juist zijn verscheurende kracht geeft: zijn kaken.

In deze - toegegeven, enigszins tendentieuze - weergave van de machtsverhouding tussen tandarts en patiënt wordt snel duidelijk

[p. 517]

waarom de meeste mensen met weinig vreugde uitkijken naar het (half)jaarlijkse of tussentijdse bezoek aan hun tandarts. Ook uit mijn eigen jeugd herinner ik me maar al te goed de totale opluchting die zich van mij meester maakte, wanneer bleek dat een periodieke controle geen gaatjes aan het licht had gebracht. Misschien is dat wel de meest extreme uitdrukking van de macht van de tandarts: dat vermogen om absolutie te geven. Jij mag heen gaan. Jij hebt geen gaatjes. Jou laat ik vrij. Jij mag weer buiten spelen. En even later loop je op vleugels door de buitenlucht, en het lijkt alsof die nog nooit zo aangenaam heeft aangevoeld. Je levensgeluk is weer met een halfjaar verlengd. O, wat duurt het nog lang voordat je de volgende keer weer zal moeten. Je opent in vrijheid je mond en roept: ‘Ik had lekker niks! Helemaal niks.’ Of - voor de laatste maal - in de geleerde woorden van Canetti: ‘The supreme manifestation of power is the granting of a pardon at the last moment.’ (idem, blz. 348).

Maar hoe zit het met die tandarts zelf. Hoe beleeft die zijn positie, ten opzichte van zijn patiënten, zijn vakgenoten, de maatschappij? Als we even door het karikaturale beeld van de tandarts proberen heen te kijken, het cliché van de goed verdienende, alwetende, almachtige tandarts, wat voor figuur zien wij dan? Die blik in de spiegel ziet er - zo heeft ook de Nederlandse tandheelkundige wereld de afgelopen decennia gaandeweg zelf moeten erkennen - aanmerkelijk minder rooskleurig uit. Zowel de maatschappij als de overheid stellen steeds hogere eisen aan de beroepsgroep. Eisen waaraan een tandarts slechts tegemoet kan komen door regelmatige bijscholingscursussen, door investeringen in apparatuur, in passende huisvesting en prijzige nieuwe technologieën, in het aanhouden van (kostbaar) ondersteunend personeel, het afsluiten van dure beroepsverzekeringen, et cetera. Daar staat tegenover dat de tandartstarieven door diezelfde overheid krap worden gehouden en dat de overheid een enorm tekort aan tandartsen heeft laten ontstaan, dat nog immer voor onnodige schaarste aan afgestudeerden zorgt. Studenten tandheelkunde voelen zich bovendien in toenemende mate aangemoedigd te kiezen voor (beter verdienende) tandheelkundige specialismen zoals de orthodontie, in plaats van voor de ‘ouderwetse’ algemene tandartsenpraktijk. En last but not least wenst de overheid dat de tandartsen het meer eenvoudige werk, zoals gebitsreiniging en onderhoudsaanvulling, overlaten aan de beroepsgroep der mondhygiënisten. Daarmee komt de positie van die eerder zo almachtig schijnende tandarts steeds verder in het gedrang.

Ironisch genoeg is die benarde positie van de tandarts volkomen in overeenstemming met de geschiedenis van onze professie. Tot ver

[p. 518]

in de negentiende eeuw was tandarts een beroep dat je uitsluitend kon leren door als leerling in dienst te treden bij een praktiserende tandarts. Een opleiding, laat staan een universitaire opleiding, bestond er niet voor. Pas in 1840 werd in de Verenigde Staten de eerste officiële tandartsenopleiding ter wereld opgericht, het Baltimore College of Dental Surgery. Met de opkomst van de algemene volkshygiëne in het begin van de twintigste eeuw kreeg de tandarts ook maatschappelijk meer status. Hij werd een professional met een maatschappelijk gezag en dito positie. Men zou de twintigste eeuw de ‘Gouden Eeuw der Tandartsenij’ kunnen noemen, waarin (althans in Europa en de Verenigde Staten) het belang van mondhygiëne en geregelde gebitscontrole van de wieg tot het graf werd aangemoedigd en waar mogelijk (op school, in het leger, tot en met de fluor in de drinkwatervoorziening) verplicht gesteld. In de naoorlogse periode van vrijheid en welvaart kreeg een goedverzorgd gebit zelfs de status van luxe en glamour. De reclame hield ons een onberispelijke rij tanden voor als een waarmerk voor zelfvertrouwen, positieve uitstraling en aantrekkingskracht. Zo werd gebitsverzorging vooral voor vrouwen een deel van de ideale lifestyle en voorwerp van psychologisering. Je kunt een dame in onze tijd nauwelijks effectiever in verwarring en verlegenheid brengen dan door te zeggen: ‘Er zit iets tussen je tanden.’ Dat is zo ongeveer de vrouwelijke pendant van het mannelijke: ‘Je gulp staat open.’

Men zou de twintigste eeuw de ‘Gouden Eeuw der Tandartsenij’ kunnen noemen.

Door die toenemende vanzelfsprekendheid en de genoemde esthetisering is de gebitsverzorging in het afgelopen decennium ook gedemedicaliseerd, weggedreven van de medische tandheelkunde en in de ogen van het publiek onderdeel geworden van de beautyindustry, op één lijn met de kapsalon, de masseur, de zonnebank en de pedicure. De tandarts staat klaar naast zijn martelstoel, in zijn witte jas, omringd door zijn crypto-medische hightech-apparatuur en alles wat zijn patiënten willen is de ideale glimlach. De gaatjes weten zij zelf wel te voorkomen, door regelmatig bezoek aan de mondhygiëniste, door tweemaal daags te poetsen en door frequent te flossen.

Lang vervlogen is de magie van lood en kwik, van zilver en goud en porselein. De huiver voor de boor is reeds lang in uiterst effectieve verdovingen gesmoord. De tandarts is gewoon een meneer of een mevrouw met een beroep geworden, met niet meer of minder pro-

[p. 519]

fessionele of maatschappelijke macht dan de man die de wasmachine komt repareren, de beleggingsadviseur bij het lokale bankfiliaal of de redacteur van een literair tijdschrift.

De tandarts staat klaar naast zijn martelstoel, in zijn witte jas, omringd door zijn crypto-medische hightechapparatuur en alles wat zijn patiënten willen is de ideale glimlach.

Wat mij, als tandarts, het meest machteloze gevoel geeft is de laatste blik in mijn behandelkamer, voordat ik 's avonds de deur van mijn praktijkruimte achter mij dicht trek. Het besef dat je die dag uit je eigen beroepsleven nooit meer vol in het gezicht zult zien, dat niets van wat je - perfect of niet zo perfect - hebt gedaan nooit meer over zult kunnen doen. Maar ook het gevoel dat je in het leven van je patiënten een kwartier of een halfuur lang een o zo kortstondige, maar intense rol hebt gespeeld. Eerlijk gezegd heb ik eerder het idee dat het gebit van mijn patiënten gedurende de behandeling mij in zijn macht heeft (de behandeling laat mij in elk geval geen moment los), dan dat ik - omgekeerd - beroepshalve macht over mijn patiënten zou hebben. Maar of mijn patiënten dat ook zo ervaren? In dat opzicht is de tandarts wel te vergelijken met de boekbespreker. Het is aan te nemen dat de schrijvers die ik bespreek mijn minder lovende recensies soms als een wortelkanaalbehandeling zonder anesthesie beschouwen. Maar als recensent heb ik op mijn beurt juist vaak het gevoel volledig geboeid te zijn door een boek, ja totaal in de ban te zijn van mijn lectuur. Ik kan het betreffende knipsel even niet vinden, maar ik meen dat het een literair criticus genaamd Vullings was die het ooit zo formuleerde: ‘Niet kunnen stoppen met lezen, is de hoogste machteloosheid.’