De Gids. Jaargang 164

[p. 511]

R. Philippe Bär
De macht van de bisschop

Vooraf zij opgemerkt dat in geloofsgemeenschappen macht op zeer uiteenlopende manieren wordt gedefinieerd en gehanteerd. In sommige religieuze stromingen is van macht in de gebruikelijke zin van het woord nauwelijks sprake, zoals bij boeddhisten en hindoes. In de meeste gevallen echter is macht van religieuze leiders een realiteit met - eveneens in de meeste gevallen - de zegeningen en de risico's van dien. Macht corrumpeert, dat is ook in deze sector van de samenleving waar, maar tegelijkertijd blijkt telkens weer dat er zonder macht en machthebbers niet goed geleefd kan worden. In deze spanning staan alle geestelijken, zelfs die van religies waarin geen eigenlijk geestelijk ambt bestaat, en wel omdat de gelovigen vroeg of laat een beroep doen op de macht van ambtsdragers of ‘heilige’ personen.

Zonder macht en machthebbers kan er niet goed geleefd worden.

Schrijver dezes is geen specialist op het terrein van de machtsproblematiek, zeker niet als het om andere dan christelijke verbanden gaat. Hij heeft wel lange jaren met het bijltje gehakt in verschillende functies binnen de rooms-katholieke kerk, zodat hij zich vooral tot het christendom, en meer in het bijzonder, de rooms-katholieke kerk zal beperken.

Opmerkelijk is het dat in het algemeen, maar zeker binnen de rooms-katholieke kerk, ongaarne van macht wordt gesproken. En dat terwijl er in de Codex Iuris Canonici, het kerkelijk wetboek, op niet mis te verstane wijze over wordt geschreven. Nu heeft het woord macht in de huidige tijd een kleur gekregen die het enige decennia geleden niet had. In feite is het geen neutraal beginsel meer, dat op voor ieder aanvaardbare wijze verhoudingen regelt. Integendeel: macht is bijna identiek geworden met onterechte overheersing, met het opleggen van meningen en gedragingen, het tegendeel van democratie en zelfbeschikkingsrecht. Vandaar dat men in ker-

[p. 512]

kelijke kringen liever spreekt over gezag, alsof dat minder moeilijk te aanvaarden zou zijn. Maar voorshands klinkt het woord vriendelijker dan macht.

De religieuze stromingen die organisatorische vormen hebben gekregen, zien als oorsprong van de macht van de leiders een delegatie van de Godheid. In de geloofstradities wordt dit heel duidelijk aangegeven. Het is in naam van God dat macht wordt uitgeoefend. In de meeste gevallen is in verband hiermee ook het gebruik ontstaan om van diegenen die op deze wijze macht houden een bijzondere levenswijze te eisen die het uitoefenen van macht zou moeten legitimeren. De celibaatsverplichting voor priesters in de roomskatholieke kerk is daar een heel sprekend voorbeeld van. Hoewel van betrekkelijk recente datum als verplichting voor alle clerici in hogere wijdingen, is het ongehuwd blijven ‘omwille van het Koninkrijk der Hemelen’ een Evangelische raad die teruggaat op de leringen van Christus zelf. In andere religies is er veel minder sprake van wetgeving met daarmee verbonden sancties, maar het is ook daar duidelijk dat diegenen die binnen de werkelijkheid van religieuze overtuigingen macht hebben een ‘heilig’ leven dienen te leiden.

Dit heeft dus hoofdzakelijk van doen met het gegeven, dat ambtdragers en leiders delen in de macht die het mogelijk maakt in contact met de Godheid te komen, daarvan gunsten te verkrijgen en vooral ook vergeving voor begane boze dingen.

In mensen is immers op de een of andere, soms nauwelijks herkenbare wijze, het besef aanwezig dat het eigen leven verbonden is met die geheimzinnige, mysterieuze en te vrezen realiteit die God wordt genoemd. Ook al ontkennen velen dit, het blijft een algemeen gegeven en de afwijzing van het godsbesef moet in feite worden beschouwd als een vorm van onwil om bedoeld gegeven een plaats te geven in het leven. En dus is er ook heel veelvuldig sprake van onrust over de eigen daden en gedachten. Voor aanhangers van religies is er altijd de weg naar diegenen die van God zelf de macht hebben gekregen om te oordelen over het leven, hetzij om richtlijnen te geven, hetzij om misstappen te vergeven. Daarbij gaat het wezenlijk natuurlijk niet om een afstand doen van eigen verantwoordelijkheid, maar integendeel om het (her)krijgen van innerlijke rust die onmisbaar is voor een evenwichtig leven. Een jongeman zei eens tegen een priester wiens raad hij met succes had opgevolgd: ‘Nu is alles weer in orde Pater.’ Die innerlijke rust is in feite het doel waartoe de macht aan geestelijke leiders wordt gegeven. In kerkelijke termen zegt men dat die macht tot heil van de zielen is gegeven, en dat macht derhalve een zegen is. In die zin is het dus denkbaar om te

[p. 513]

zeggen dat het eeuwig heil wordt bemiddeld door de gezagsdragers. Voor de Christenen geldt daarbij het woord van Christus tot de apostel Petrus: ‘Wat gij op aarde zult binden zal ook in de hemel gebonden zijn, en wat gij op aarde zult ontbinden, zal ook in de hemel ontbonden zijn.’ Een zwaarwegend woord waar in feite heel het systeem van de kerkelijke organisatie op is gegrondvest.

Het zij nogmaals gezegd: de bedoeling van deze ‘sleutelmacht’ is het heil en het geluk van de gelovigen, ja van alle mensen. In de kerken van de Reformatie is het niet op dezelfde wijze georganiseerd, maar ook daar heeft de predikant een groot gezag. In sommige van die kerken heeft de bijbel (de Heilige Schrift) een heel groot gezag, vooral daar waar de teksten letterlijk worden genomen. In naam van de bijbel wordt er daar - dikwijls zeer onbarmhartig -geoordeeld over allerlei situaties en met name ook over 's mensen uitverkiezing tot hemel of tot hel. Hier is de macht dus verbonden met de bijbel als Gods woord. Men krijgt de indruk dat de koran in de islamitische wereld dezelfde rol vervult in handen van de geestelijk leiders.

Machtsmisbruik ontstaat eerder in die organisaties waar een eenhoofdige leiding bestaat.

Hiermee zijn wij ongemerkt aangekomen bij de wel zeer negatieve kant van het gebruik van macht in de religies. Men kan zich gemakkelijk voorstellen dat in het kader van het hierboven gestelde, macht tot groot misbruik kan leiden. Zeker in die religieuze groeperingen die sterk georganiseerd zijn, en die een tot in details geordende gedragscode hebben. De ambtdragers worden dan als het ware gereduceerd tot behoeders en handhavers van die orde, terwijl een verfijnd controlesysteem eventuele interpretaties van de code bemoeilijkt. De rooms-katholieke kerk staat er om bekend dat zij heel strak is georganiseerd rond de opvolger van de apostel Petrus, de paus in Rome. De reputatie van dit systeem, natuurlijk ook in wezen bedoeld om heil te brengen, is van dien aard dat weinig woorden nodig zijn om te melden dat er ook veel onheil van de organisatie is uitgegaan. Veelal omdat de macht het mogelijk maakt om niet te bevrijden maar te knechten. Het is ook zeer menselijk, en in een tijd dat er voortdurend op wordt gewezen dat menselijk falen een realiteit is, valt het niet moeilijk om dit falen ook aan te treffen in religieuze groeperingen. Daarbij is het wellicht interessant op te merken dat machtsmisbruik eerder ontstaat in die organisaties waar een eenhoofdige leiding bestaat. Dat ene hoofd moet natuurlijk delegeren en daarmee is de deur openge-

[p. 514]

zet naar gebruik van macht in afgeleide zin met alle risico's van dien.

Het is duidelijk dat het niet moeilijk is om de macht in religieuze groeperingen te funderen, en evenmin om er het misbruik van te constateren. Het laatste woord over de macht van de geestelijkheid mag en kan echter niet negatief zijn. De geestelijken zelf hebben immers in al hun zwakheid en broze menselijkheid - door de geschiedenis van de mensheid heen - door hun woorden van macht en gezag, troost en steun, vreugde en bemoediging gebracht in talloze levens. Vandaar dat hier het oude adagium mag gelden: ab usus non tollit usum. Zoals van Jezus Christus is gezegd dat Hij niet sprak zoals iedereen, maar als ‘iemand met gezag’, zo spreken geestelijken op dezelfde wijze met het hun toevertrouwde gezag, tot heil van de mensen. Macht is daarom, ook in religieus verband, een groot goed.