De Gids. Jaargang 164

[p. 501]

[Nummer 7/8]

Het ongemak van de macht

Bij wijze van inleiding

Simon Schama heeft met zijn klassiek geworden studie The Embarrassment of Riches de Nederlandse landsaard scherp en onvergetelijk gekarakteriseerd. Maar niet alleen onze overvloed is ons een bron van onbehagen, ook het verschijnsel macht bezorgt de Nederlander een gevoel van ongemak. Vooral als het om macht van personen gaat en wanneer de personen aan wie macht wordt toegedicht zelf aan het woord zijn.

Mensen die naar algemene overtuiging in Nederland een positie bekleden die een zekere macht met zich meebrengt - politiek, cultureel of economisch - spreken om te beginnen zelf meestal liever eufemistisch van ‘invloed’. Verder plegen machtige mensen in het openbaar bestuur, in het bedrijfsleven, in vakbonden of culturele organisaties in Nederland te wijzen op alle waarborgen, alle institutionele evenwichten, alle zorgvuldige polderverhoudingen die er in ons land voor zorgen dat individuen niet rechtstreeks één op één kunnen ingrijpen en dat hun handelen altijd vooraf en achteraf met waarborgen is omgeven. Mensen met hoge posities in Nederland worden er niet graag op gewezen dat zij in hun functie vergaande beslissingsmacht hebben over het welzijn of zelfs het lot van anderen. Het egalitaire Nederlandse volkskarakter maakt immers onveranderlijk korte metten met mensen die al te duidelijk de baas spelen over hun landgenoten.

Toch is een deugdelijke ordening van het maatschappelijk, economisch en cultureel bestel alleen maar mogelijk volgens het piramidemodel, dat onvermijdelijk met zich meebrengt dat weinigen het te zeggen hebben over velen. De voorzitter van een Raad van Bestuur, een Staatssecretaris, een vakbondsman, het Kroonlid van een adviesorgaan van de regering, de dominee, een hoofdredacteur, de directeur van een Omroepvereniging, enzovoort; zij (m/v, maar meestal m) kunnen allen wijzen op legio beveiligingen tegen een te

[p. 502]

solistische of personalistische uitvoering van hun dikwijls doorslaggevende functie. Maar als wij die Pavlov-reactie nu eens achterwege laten en onomwonden de vraag stellen naar de macht van topfunctionarissen in Nederland, op wat voor analyses, overdenkingen en inzichten bij de betrokkenen stuiten wij dan?

Tegen deze achtergrond heeft de redactie van De Gids een twintigtal personen op zeer verschillende, maar zonder uitzondering ‘invloedrijke’ maatschappelijke posities gevraagd naar hun persoonlijke mening over en beleving van de macht in hun professie. Wat is de herkomst van de macht die zij uitoefenen? Aan wie leggen zij voor het gebruik van die macht verantwoording af? Vinden zij dat zij voor de vervulling van hun functie veel of (te) weinig macht hebben? Waar liggen de grenzen van hun professionele macht en waaruit blijken die grenzen? En - natuurlijk - als ultieme vraag: Is er zoiets als ‘een gevoel van macht’ en zo ja, hoe voelt dat dan en is dat per definitie een verwerpelijk gevoel?

Uit de veelheid van bijdragen die wij ontvingen, afkomstig uit een grote diversiteit van maatschappelijke sectoren, blijkt dat velen de factor ‘macht’ beslist niet als de meest doorslaggevende karakteristiek van hun functie beschouwen. Vrijheid is belangrijker dan macht, zo zegt uitgever Laurens van Krevelen. Het gaat eerder om gezag, aldus staatsraad Aad Kosto. Inhoudelijke kennis van zaken, zo eist cultureel attaché Frank Ligtvoet, terwijl het volgens universiteitsbestuurder Sijbolt Noorda uiteindelijk niet zonder bescheidenheid gaat. Zo heeft menigeen zijn eigen - confronterende of ontwijkende - benadering van een thema dat in andere en in het bijzonder minder egalitaire (politieke) culturen binnen en buiten Europa zichtbaar met minder scrupules gepaard gaat dan in Nederland het geval is. Misschien zou dat anders zijn wanneer mensen als Pierre Vinken, Joop van den Ende of Cor Boonstra zich nadrukkelijker in het openbaarbestuurlijke en politieke leven van het land zouden mengen en daarmee hun persoonlijke macht publiekelijker zouden uitoefenen. Maar dat zou dan weer een ander soort ongemak met zich meebrengen, van het soort dat de namen van Silvio Berlusconi, Rupert Murdoch of Steve Forbes oproepen.

‘All power corrupts, and all absolute power corrupts absolutely,’ zo luidt het klassieke aforisme. Als die stelling waar is - en de bewijzen daarvoor zijn te talrijk om hier te behandelen - dan is die schuchtere, egalitaristische en meestal ronduit afstandelijke omgang met de macht in Nederland misschien wel een sympathiek trekje. Je zou zelfs kunnen zeggen dat dat ‘ongemak van de macht’ in zekere zin

[p. 503]

de kern is van ons zo veelgeprezen poldermodel. Het ongemak van de macht is immers ook het bewustzijn dat er in ieder gelijk, ook in het gelijk van de sterkste, een ingebouwde zwakte zit. Het poldermodel als uitputtende overlegvorm met alle betrokken partijen, probeert die zwakte in ieders gelijk langs de weg van overleg te identificeren en door de andere betrokkenen - juist ondanks die zwakte - geaccepteerd te krijgen. In dat proces is de erkenning van de eigen zwakke plek natuurlijk een cruciaal gegeven, want anders zou de betreffende partij niet eens bereid zijn om aan de onderhandelingstafel plaats te nemen.

Dit voorbeeld laat zien dat de Nederlandse ‘embarrassment of power’ niet bij voorbaat een verwerpelijke kant van ons nationale karakter is. Niettemin is het goed om degenen die met macht bekleed zijn met enige regelmaat door te vragen, niet alleen over hun macht, maar vooral over hun ongemak daarmee. Want in dat laatste - zo luidt de slotsom van deze redenering - schuilt een belangrijke bescherming tegen het eerste.

Namens de Gids-redactie,

Maarten Asscher

Els Broeksma