De Gids. Jaargang 164

[p. 202]

H.M. van den Brink
Geachte Groot-Moefti,

Een dezer dagen krijgt u post uit Nederland. Of misschien vraagt hij zelf wel belet, theaterregisseur Gerrit Timmers, van het Onafhankelijk Toneel uit Rotterdam. Schrikt u maar niet van die naam, Onafhankelijk Toneel bedoel ik, want onafhankelijk is het gezelschap van meneer Timmers niet en of ze toneel gaan spelen, daarover mag u nu juist beslissen, als belangrijkste islamitische rechtsgeleerde van de westerse wereld. De regisseur wendt zich tot u met een nederige bede. Hij wil ‘toestemming krijgen’ voor het spelen van een opera over de jongste vrouw van de Profeet en daarom benadert hij ‘internationale islamitische instituten’ voor overleg over de tekst en de enscenering. ‘Desnoods gaan we door tot de Al Azhar Universiteit in Cairo, het instituut met het hoogste religieuze gezag in de islamitische wereld,’ zegt Timmers in de krant van onze intellectuelen, NRC Handelsblad.

U staat er vast van te kijken, eerwaarde Moefti. U dacht dat je in Nederland zomaar alles mocht zeggen en schrijven wat je wilt en dat je het daarna ook ongestraft mag publiceren of op de planken mag brengen. Terwijl in Egypte schrijvers worden vervolgd en boeken in beslag genomen op instigatie van uw collega's, de islamitische wetsgeleerden. U verkeerde ongetwijfeld in de veronderstelling dat het twee werelden waren, die van u en die van ons, met verschillende opvattingen over fundamentele vrijheden en verschillende rechtssystemen, en dat de ene wereld niets over de andere te zeggen had. En u had nooit durven dromen dat een Nederlandse theaterregisseur nog eens naar Cairo zou kruipen om het ‘imprimatur’ te bepleiten voor zijn stuk. Toegegeven: datzelfde ‘Onafhankelijk Toneel’ zou nooit in Rome permissie vragen voor een operette met een katholieke thematiek. En op 2 april 1968, alweer een hele tijd geleden, stelde onze Hoge Raad zelfs vast dat de God van de christenen, in de gedaante van een ezel, best geslachtsgemeenschap kan hebben met een Schrijver, hoezeer dat zijn katholieke en gereformeerde landgenoten ook kwetst en spijt.

Nu ging het in dat vermaarde ezelproces om een strafzaak en in het geval van Aïsja en de vrouwen van Medina, zo heet het gewraakte stuk van Assia Djebar, is het daar niet eens van gekomen. De voorstelling is namelijk tot nader order, tot uw nadere order, afgelast. Toch valt het een moeilijk met het ander te rijmen. Het is daarom dat ik u schrijf. Om nog wat achtergronden toe te lichten alvorens u het rode potlood pakt en zich over het scenario buigt om te bepalen wat er in Rotterdam wel en niet mag worden vertoond.

Want Nederland zit ingewikkeld in elkaar en het wordt er hier almaar ingewikkelder op. We lopen met vijftien miljoen mensen door dezelfde straten, kopen in dezelfde winkels en worden nat van dezelfde regen. Maar sommige Nederlanders leven in een autochtone maatschappij, omdat ze afstammen van de oorspronkelijke witte bewoners, en andere noemen we allochtonen en voor hen gelden andere regels in hetzelfde land. U weet toch dat Nederlanders niet alleen de uitvinders van de kaasschaaf maar ook van het begrip ‘apartheid’

[p. 203]

zijn? Die apartheid begint met gebrek aan interesse voor elkaar, met minachting of op zijn best paternalisme. Ze zorgt ervoor dat we ongestoord kunnen samenleven, niet met maar naast elkaar, en zonder zelfs maar overeenstemming te hoeven hebben over de meest basale uitgangspunten en normen.

Als autochtone Nederlanders onder elkaar willen we er wel degelijk een principiële kwestie van maken of je God bij wijze van kunst mag bespotten of beledigen. Dan voeren we felle debatten. Dan zijn de vrijheid van meningsuiting, een grondrecht, en de vrijheid van de kunstenaar, een belangrijke verworvenheid, in het geding en dus doen we alle mogelijke moeite om elkaar te overtuigen. Maar voor medeburgers van buitenlandse afkomst doen we die moeite niet. Nederland is niet één land voor veel verschillende mensen. Het is eerder omgekeerd. Onze Grote Haven mag zich dit jaar ‘culturele hoofdstad van Europa’ noemen en voert daarbij als slagzin ‘Rotterdam is vele steden’. Dat bedoel ik nou. Die steden liggen in hetzelfde land, maar ze hebben weinig met elkaar te maken.

Die vreemde slagzin was misschien wel een voorteken. De opera Aïsja had een van de hoogtepunten van het Rotterdamse cultuurjaar moeten worden. Bijna vier jaar was Gerrit Timmers bezig met de voorbereidingen ervan. Niet alleen met de artistieke voorbereidingen maar - anders dan hij bij een voorstelling voor echte Nederlanders zou doen - ook met het verwerven van steun bij Marokkaanse autoriteiten. Zo heeft hij de ambassade van Marokko gevraagd of men daar bezwaren tegen het stuk had en probeerde hij een lid van het Marokkaanse koningshuis bij de première aanwezig te laten zijn. Zelf, eerwaarde Moefti, ben ik geen voorstander van de monarchie. In Marokko zou deze opvatting mij duur te staan komen. Ik zou gemarteld worden en opgesloten. In Nederland mag ik mijn mening rustig uiten en dat maakt de afschaffing van het koningshuis voor mij en de meeste andere republikeinen niet erg urgent. Maar dat er landgenoten zijn die door maar liefst twéé vorsten worden geregeerd vind ik heel vreemd - en zelfs heel onwenselijk wanneer de tweede geen boodschap heeft aan onze democratie. Wie het gesegregeerd denken tot kunst heeft verheven en in de kunst gesegregeerd denkt, heeft er natuurlijk minder moeite mee.

Zoals Gerrit Timmers, die in het laatste stadium van zijn voorbereidingen op pijnlijke wijze achterhaald werd door zijn goede bedoelingen. Eind november, kort voor de repetities zouden beginnen, trokken de zangers en musici die uit Marokko zouden komen, zich plotseling terug. Ze werden bedreigd, lieten ze weten, en daardoor hadden ze ook plotseling gewetensbezwaren tegen het opvoeren van een stuk waarin de jongste vrouw van de profeet, Aïsja, te zien zou zijn. Of dat mag, daarover zijn de islamitische geleerden het niet eens. Timmers dacht van wel. Anderen dachten van niet. Voor mij doet dat er niet toe. Ik zou graag in een land willen leven waarin voor geen enkele opvoering van geen enkele geestelijke of wereldlijke autoriteit vooraf toestemming nodig is. Maar zo'n land is Nederland kennelijk niet. Althans niet voor alle Nederlanders. De componist Najib Cherradi, die als ik mij niet vergis gewoon in Utrecht woont, liet weten dat zijn veiligheid en die van zijn dochter hem liever was dan uitvoering van zijn muziek. De voorstelling werd dus afgelast.

Onze politici reageerden nauwelijks. Veel minder snel en heftig althans dan toen de vertoning van een voetbaldocumentaire door de kans op supportersgeweld dreigde te worden stopgezet. De opmerkelijkste reactie kwam van het Amsterdamse gemeenteraadslid Fatima Elatik. Zij zei tegen de Volkskrant: ‘De vrijheid van meningsuiting is in Nederland te ver doorgeschoten en wordt vaak misbruikt. [...] Ik weet niet zo zeker of het afgelasten van dat theaterstuk over de vrouw van Mohammed in Rotterdam onterecht is. Als grote groepen mensen dat als kwetsend ervaren is het ook moedig om het niet te doen.’

Misschien kunt u, als u mijn brief tot hier hebt gelezen, al een beetje voorspellen wat er gebeurde nadat Elatik deze uitspraken had ge-

[p. 204]

daan. Niets. Geen hooglopende discussie binnen haar partij, geen debat in de media over haar standpunt. Als het over ongevaarlijke algemeenheden gaat is een politieke partij in ons land blij dat er gekleurde volksvertegenwoordigers zijn aangeworven. Maar als Fatima Elatik iets zegt dat niet strookt met dat wat de blanke, weldenkende meerderheid in haar partij vanzelfsprekend vindt, dan is zij opeens geen politica meer maar het meisje met het hoofddoekje. Iemand die je niet echt serieus hoeft te nemen en wier teksten niet voor alle Nederlanders, maar eigenlijk alleen voor de Marokkaanse kiezers zijn bedoeld. Zo strekt de tweedeling zich ook uit tot de politiek. Was er dan niemand die zich de afgelopen maanden druk maakte over de kwestie waarover u, hooggeleerde, straks uiteindelijk oordelen moet?

Het toeval wilde dat ik in diezelfde maand te gast was op een bijeenkomst van het Theaterinstituut in Amsterdam. Het zou er een dag lang gaan over de ‘beperkingen, belemmeringen en mogelijke veranderingen van het Nederlandse theatersysteem’ en nadrukkelijk ook over artistieke vrijheid en de eis om meer jongeren en allochtonen te bereiken, die de huidige staatssecretaris van Cultuur nu eenmaal aan theatermakers stelt. Er waren meer dan honderd kopstukken van het toneel verzameld in een gerestaureerd gebouw aan een statige gracht. Ik dacht dat de kwestie-Aïsja wel het gesprek van die dag zou zijn. Ik herinnerde me nog de opwinding onder theatermakers en opinieleiders over de mogelijke opvoering van De Stad, het Vuil en de Dood van R.W. Fassbinder, de protesten, de protesten tegen de protesten, de analyses van het stuk, de uitgave van de complete tekst door een destijds vooraanstaand weekblad. Zou er nu niet evenveel commotie ontstaan? Solidariteitsbetuigingen? Leesvoorstellingen van het omstreden stuk door alle Nederlandse gezelschappen in het hele land? Maar niemand van de verzamelde theatermensen begon over Aïsja en toen ik het onderwerp bij deze en gene ter sprake bracht, werd ik op bevreemde blikken getrakteerd. Hoe had ik, geboren en getogen in dit land en voorzien van een bleke kop, me ook zo kunnen vergissen? Aïsja was een zaak van allochtonen onderling, van mensen die niet werkelijk deelhebben aan onze cultuur en die we er ook liever buitenhouden behalve als we binnenlandse theaterontwikkelingshulp bedrijven - maar ontvangers van hulp zijn geen partij in een echt debat. Het was duidelijk niet hún artistieke vrijheid, die van de autochtone theatermakers, die door de gedwongen afgelasting werd aangetast. Waar ging het wel over tijdens dat theatersymposium? Over de financiering van toneelgroepen, over de reisverplichting en, eerlijk is eerlijk, ook over manieren om contact te leggen met andere groepen in de maatschappij dan het traditionele toneelpubliek. Dat tenminste een van die groepen dat contact met het theater inmiddels zelf al had gelegd, zij het op een tamelijk hardhandige manier, dat leek het gezelschap volledig te ontgaan.

Geachte Groot-Moefti, deze brief - dat realiseer ik me - gaat evenzeer over het theater als over de maatschappij. In uw opvatting zijn dat waarschijnlijk helemaal geen onderscheiden zaken. En hoewel ik ben opgegroeid in een traditie die stelt dat we in het domein van de kunsten volledig vrij moeten zijn, begin ik langzaam ook de voordelen van die andere zienswijze te begrijpen. Vrijheid en tolerantie brengen ook vrijblijvendheid en desinteresse met zich mee. Ons theater vertelt niets, tenminste als het aan het ‘Onafhankelijk Toneel’ ligt. Ons theater bevestigt. Dat het leven geen zin heeft, voor de autochtone Nederlanders - en omdat ze dat al wisten gaan ze na afloop gesticht naar huis. En dat u de baas bent, van de allochtone Nederlanders, dat hebben wij voor hen beslist door u om toestemming te vragen. En dus blijven ze nu en ook straks sowieso thuis, want van u mogen ze niet naar Aïsja. Ik denk dat u helemaal niet zo'n voorstander bent van integratie. Of loop ik nu te zeer vooruit op uw regieopvatting?