De Gids. Jaargang 164

[p. 152]

Ed Tan
Tin en Tillema

Zeven jaar geleden was in Leiden een tentoonstelling te zien van foto's gemaakt door een industrieel in Nederlands-Indië. ‘Hygeia’ heette zijn fabriek, en er werd drinkwater geproduceerd en gebotteld. Meneer Tillema had oog voor zijn inlandse werknemers, en voor de Indische bevolking in het algemeen. Zijn foto's gaan over het leven van die bevolking aan het begin van de twintigste eeuw, en tonen een andere kant van de kolonie dan wij gewoon zijn te zien.^1. Zo zag ik op een ervan voor het eerst Indische dwangarbeiders, zogenaamde kettingberen, in gevangeniskleding en aaneengeketend. Ze werkten aan een greppel, een in wit pak gestoken Nederlandse man hield toezicht, met het geweer in de hand.

Aan het werk van Tillema moest ik denken toen ik de foto bekeek die bij deze bijdrage is afgedrukt. Het vullen van olievaten in een Nederlands-Indische petroleumfabriek, rond 1910. De bekende bpm-blikken zijn netjes in rijen opgesteld, ze zien er nieuw en kraakhelder uit. De man op de voorgrond belet de doorgang naar het binnenste van de fabriek. Het oog echter volgt het donkere pad schuin omhoog naar het inwendige van de hal, dat niet goed zichtbaar is. Zou het daar smerig zijn, muf en lawaaiig? Hangen daar groepjes arbeiders doelloos rond? Liggen er gedeukte blikken tussen snijresten op een vlekkerige cementvloer? Of heerst er een nadrukkelijke orde, bewaard door een onberispelijk geklede opzichter achter een lessenaar?

Er zijn andere foto's voor nodig om het beeld van de fabriek te completeren.^2. Het kan zijn dat in de hal een rij stansmachines stond opgesteld, door drijfriemen verbonden met een motor. De gestanste platen werden gevouwen en aaneen gesoldeerd. Mogelijk ook deed de hal dienst als magazijn waar de vaten gereed werden gehouden om gevuld te worden, en stond de blikkenfabriek elders op het terrein. Dat terrein zou de raffinaderij van de Bataafsche Petroleum Maatschappij te Pangkalan Brandan op Sumatra kunnen zijn. En uit andere bronnen is bekend dat de werkzaamheden in de olie-industrie

1. Bij de tentoonstelling is een boek verschenen waarin een thematisch geordende selectie uit het werk van Tillema is opgenomen. E. Vanvugt, Een propagandist van het zuiverste water: H.F. Tillema. Amsterdam: Mets, 1993.

2. De besproken foto's zijn onderdeel van de collectie van het Koninklijk Instituut voor de Tropen te Amsterdam, behalve degene die bij dit artikel is afgedrukt, en die gemaakt werd door H.F. Tillema, welke zich bevinden in de collectie van het Museum voor Volkenkunde in Leiden.

[p. 153]

C.J. Kleingrothe, Petroleum aftapplaats, Sumatra. 1898

[p. 154]

er in het algemeen efficiënt aan toegingen, en dat inlandse arbeiders redelijk betaald en goed verzorgd werden. Wat er voorafging aan de fabricage van de blikken kan eveneens uit foto's worden afgeleid. Schepen voeren staalplaat aan uit Singapore. De tinwinning op Banka en Billiton. Tin werd en wordt gebruikt voor de coating en het solderen van blikken. Het erts werd sinds de tijd van de voc door Chinese koelies in dagwinning verzameld. De bodem wordt afgegraven en de vrijgekomen grond gewassen, waarbij het tin van overige materialen wordt gescheiden. Oorspronkelijk was bijna alles handwerk, in de negentiende eeuw werden paarden ingezet, en in de twintigste eeuw deden enorme baggermolens hun intrede, waarmee aanzienlijke oppervlakken werden afgegraven, waarvan desolate watervlaktes vandaag de dag nog getuigen. Niettemin is het winnen van tin altijd gepaard gegaan met zwaar lichamelijk werk. In de collectie van het Koninklijk Instituut voor de Tropen bevindt zich een foto, eveneens omstreeks 1910 gemaakt, waarop vijf koelies een meer dan manshoge grondboor bedienen. Drie leveren de kracht voor de draaiende beweging, door bomen in de rondte te duwen als in een tredmolen. De twee anderen verzorgen de neerwaartse druk, hangend aan een rad dat verticaal boven op de booras is bevestigd, de voeten tegen de as, als zeilers die buiten boord hangend een zijdelings overhellende boot in balans houden. Andere foto's laten werkzaamheden van koelies zien, het haar in lange staarten, in de terrasvormige groeven, zoals het vervoer van erts met handkarren en het aanleggen van houten vlonders en bruggetjes, alles onder de brandende zon. Het leven van de koelies in de tinmijnen was net als dat van de arbeiders in de olie-industrie nog zo slecht niet, vertellen wederom andere bronnen dan foto's. Dat gold althans voor Billiton, waar de NV Billiton Maatschappij zorgde voor de aanleg van waterleidingen, een (gratis) tramnet, ziekenhuizen en bioscopen. ‘Ik heb van Billiton den indruk meegenomen, dat een Chineesch mijnwerker het nergens beter naar zijn zin zal krijgen,’ meldde een rapporteur van de arbeidsinspectie in 1903.^3.

Het klinkt achteraf wel erg triomfantelijk, maar een feit is dat het ook anders kon. Op Banka werden de mijnen vanaf 1853 geëxploiteerd door de Dienst van het Mijnwezen. Koelies werden geronseld op het Zuid-Chinese vasteland. Het verhaal gaat dat ze in kroegen dronken werden gevoerd en dan een kruisje zetten onder een contract, om een paar uur later uit hun roes te ontwaken in het ruim van een schip op weg naar de tinmijnen. Er zijn wel foto's van hun aankomst, maar naar ik vermoed niet van de ronselpraktijken. Het verhaal kan dus heel goed een ‘broodje aap’ zijn, maar het illu-

3. J.Th. Lindblad. Bodemschatten. Weerzien met Indië, 31, p. 737. Zwolle: Uitgeverij Waanders, in samenwerking met het Tropenmuseum, 1995.

[p. 155]

streert het vermoeden dat de betrokkenen niet altijd zonder spijt terugkeken op hun beslissing om op Banka hun geluk te gaan beproeven. Het gouvernement deed bijzonder weinig voor de koelies. De mijnhoofden, Chinezen die zelf als koelie hadden gewerkt, werden door het hoofd van de Banka Tinwinning krachtig aangespoord om hoge quota te realiseren. De wens om bij de private en bloeiende winning op Billiton niet al te zeer achter te blijven zal hierin zeker meegespeeld hebben. Daarnaast leken de omstandigheden en de cultuur van de Chinese contractarbeiders zich te lenen voor een extreem autoritair georganiseerde productie, deels in werkelijkheid, deels in de ogen van de koloniale overheid. Het mijnhoofd oefende in elk geval de alleenheerschappij uit over twee- tot driehonderd koelies en soms ook over een aantal dwangarbeiders. Blanco volmachten moesten hem in staat stellen voldoende pressie uit te oefenen. Er kwamen opstootjes voor die met geweld de kop werden ingedrukt. Vechtpartijen tussen de koelies onderling waren evenmin zeldzaam, en werden eveneens met geweld beantwoord. Lijfstraffen waren gewoon. Onwillige en opstandige koelies werden door het mijnhoofd zonder vorm van proces gedood en hun lichamen verdwenen spoorloos. Deze vorm van door het gouvernement bekrachtigde gezagsuitoefening heeft tot ver na 1910 bestaan.

Misschien is het tin dat verwerkt is in de naden van een van de blikken op deze foto uit de grond gehaald door een koelie die naamloos is begraven in een verlaten Bankanese groeve. Ook de brave meneer Tillema heeft van hem geen foto kunnen maken.