De Gids. Jaargang 164

[p. 142]

Frans W. Saris
Heren van de Zaan

Gij die zo goed kon timmeren dat Tsaar Peter bij u het vak kwam leren; gij die uitvoer over wereldzeeën om met cacao en andere specerijen weer te keren; gij die de koek- en snoepfabrikant van Nederland werd; gij die tot grutter van heel het land groeide en nu zelfs in Amerika de supermarkten overneemt; fier wentelen de wieken van de windmolens die uw zompige land van Oost- en Westzaan bewoonbaar maakten. Gij dankt uw bestaan aan de windmolen en bent daar trots op; dagelijks toont gij duizenden toeristen aan de Zaanse Schans de werking van de houtzaagmolen, de mosterdmolen en de meelmolen. Waarom u dan deze foto toegestuurd?

De kleine wieken rechts aan de horizon herkent u als de Zaanse Schans, de zwarte blokken in de verte links zijn uw eigen bedrijfsgebouwen. De imposante roosmolen middenvoor was menigmaal het doel van uw tochten per kano en schaats. U kent dit landschap, u heeft het zelf gemaakt. U heeft de roosmolen laten restaureren en er een bord bij geplaatst met de tekst:

‘Roosmolen De Hercules
Recht voor u staat de in 1922 geplaatste windmotor De Hercules. Het is een onbemand stalen bemalingapparaat dat vanwege de vorm van het windrad ook wel roosmolen wordt genoemd. De Hercules regelt de waterstand van de Kalverpolder, gelegen achter de molen. Dit gebeurt door een vijzel, een soort schroef in de betonnen onderbouw (vijzelkom) van de molen. De vijzel wordt door het windrad aangedreven. Het grote hoofdvaan en het kleinere zijvaan zorgen dat de molenstand zich aanpast aan de windsnelheid. De windmotor is een Amerikaanse uitvinding die vanaf circa 1910 in Nederland in productie werd genomen en hier algemeen werd toegepast. De windmotoren werden in diverse afmetingen gemaakt. De Hercules is met dertig bladen van een zwaar formaat. Door moderne bemalingtechnieken zijn karakteristieke molens zoals deze inmiddels zeldzame herkenningspunten in het

[p. 143]

André-Pierre Lamoth, Kalverpolder, Zaandijk, Noord-Holland, uit de serie Landschap in Nederland, 1990

landschap geworden. De Hercules is beschermd monument van bedrijf en techniek.’

U bent geneigd mij deze foto terug te sturen met de opmerking dat hij enigszins verouderd is. Toch zeg ik u: bekijk de foto nog eens goed want u weet niet wat u boven het hoofd hangt. In dertig jaar zijn uw koekfabriek, uw timmerbedrijf en uw kruidenierszaak uitgegroeid tot multinationale ondernemingen. Deze economische groei is te danken aan het gebruik van olie en gas op een schaal die zo gigantisch is dat wij de gevolgen als donkere wolken boven ons weten.

Economische groei heeft niet alleen zijn effect gehad op het landschap van de Zaan. Reeds rijzen de olieprijzen de pan uit. Ook ons

[p. 144]

Slochterengas raakt in de komende twintig jaar op. Onze energieproductiebedrijven zijn inmiddels in buitenlandse handen, in uw regio is dat een Amerikaan. Maar er is meer. Immers, door het stijgende gebruik van fossiele brandstoffen moeten wij ons zorgen maken over het klimaat. Reeds is een derde van de broeikasgassen in onze atmosfeer afkomstig van fossiele brandstoffen. Sinds de industriële revolutie is de gemiddelde temperatuur op aarde een halve graad gestegen, het meest in de laatste dertig jaar. Als de economie wereldwijd blijft groeien zal de energievraag in de komende twintig jaar verdubbelen. Men verwacht een temperatuurstijging van tenminste twee graden in de komende eeuw en volgens sommige scenario's zelfs veertien graden. De gevolgen daarvan op ons klimaat kennen we niet, maar dat de zeespiegel zal stijgen is heel aannemelijk.

Geen wonder dat ons land een klimaatbeleid heeft. Het doel is 10% van onze energievoorziening te betrekken uit duurzame bronnen, zon, wind en biomassa. Voor windenergie hadden we ons ten doel gesteld in het jaar 2000 reeds 1000 MW aan windturbines te hebben draaien, maar daarvan is niets terechtgekomen. Ook dit laat de foto zien: er staan aan de Zaan alleen molens uit het verleden.

In heel Nederland staat voor nog geen 400 MW aan moderne windmolens duurzame energie op te wekken. In Denemarken plaatst men 400 MW per jaar en in Noord-Duitsland in een halfjaar. Wat dit betekent voor de Nederlandse windmolen industrie laat zich raden. Straks staan er Duitse of Deense windmolens aan de Zaan. Ook in Nederland is de vraag naar duurzame energie groot, groter dan het aanbod, en de vraag groeit want vanaf 1 januari 2001 is groene stroom goedkoper dan grijze stroom. Het loont dus om windmolens te plaatsen. Maar het probleem in Nederland is dat alle vergunningsaanvragen zolang duren omdat er altijd tegenstanders zijn. In het geval van windmolens spreekt men van horizonvervuiling maar daarvan kan toch geen sprake zijn aan de Zaan? Juist windturbines zouden de Zaan sieren, ook dat toont deze foto.

Daarom: Heren van de Zaan, handel niet alleen in hout, cacao en grutterswaren, maar ook in wind. Maak van uw eigen bedrijfsterrein en van de Zaanse Schans een toonzaal van Nederlandse windturbinetechniek, in het belang van het milieu en de economie. Zet de moderne wentelende wiek fier langs uw horizon.