De Gids. Jaargang 164

[p. 125]

Santima van Nunen
Heimwee

Het is een sombere oktoberdag in het jaar 1883. Kojo-A-Slen-Gri zit op een krukje voor zijn hut treurig voor zich uit te staren. Hij is drie dagen geleden na een lange, vermoeiende en chaotische zeereis van ruim vier volle manen uit zijn thuisland Suriname in Nederland aangekomen. Met een grote groep landgenoten is hij uitgekozen om deel uit te maken van een belangwekkend evenement, de Internationale Koloniale en Uitvoerhandel Tentoonstelling.

Kojo-A-Slen-Gri had geen idee wat hem te wachten stond toen hij vertrok uit zijn dorp waarvan hij het opperhoofd is. Onder druk van de afgezant, die hem had ‘uitverkoren’, had hij met grote tegenzin zijn twee vrouwen en negen kinderen achtergelaten. Samen met een selecte groep Surinamers, waaronder roodhuiden, bosnegers, stadsnegers en halfbloeden zouden zij in het moederland de Hollanders de gelegenheid bieden met de inwoners en de cultuur van hun West-Indische kolonie kennis te maken.

Op het braakliggend terrein aan de rand van de stad moeten de Surinamers een aantal boshutten, die ze hebben meegenomen, opbouwen. In een ruime cirkel daaromheen worden dranghekken neergezet. Het paviljoen met ‘Surinaamsche inboorlingen’ is een publiekstrekker. Voor vijfentwintig centen kunnen de Amsterdammers deze ‘wilden’ bekijken.

Kojo kijkt eens om zich heen. Achter het paviljoen verrijst de immens grote achtergevel van een imposant paleis, het Rijksmuseum, dat daar - in schril contrast - neerkijkt op de nederige boshutjes. Aan de andere kant strekt zich een eindeloze kale vlakte uit met in de verte wat grazende koeien en een molen. De lucht is grijs, zó grijs en hangt zo laag boven de grond. Er is geen zon in dit land, geen warmte. Zouden deze mensen er daarom zo bleek en ongezond uitzien? Zouden de weergoden hen niet welgezind zijn en wat hebben ze gedaan om de weergoden ongunstig te stemmen? Thuis, in Suriname zorgt Kojo er persoonlijk voor dat zijn dorpelingen eerbied

[p. 126]

en respect tonen voor de goden, en vooral de weergoden. Zolang hij opperhoofd is, is er nog geen oogst mislukt, hebben ze geen honger gehad, is er vrede met de indianen. Met een mengeling van mededogen en achterdocht richt Kojo zijn blik op het publiek dat hem gebaart naderbij te komen. Wat willen ze van hem? Hij verlangt naar huis.

De fotograaf is in de weer met zijn apparatuur. Hij maakt opnamen van de inboorlingen, steeds vanuit een nieuwe positie, telkens weer een ander groepje. Prince Roland Bonaparte, een nazaat van Napoleon, antropoloog en etnograaf, overtuigd van het grote belang van de fotografie bij het bestuderen van menselijke rassen, is speciaal naar Amsterdam gekomen voor deze wereldtentoonstelling. Zijn eigenlijke doel is het maken van portretfoto's van de Surinamers. Geen kunstzinnige portretfoto's, maar portretfoto's volgens de richtlijnen van zijn leermeester, Paul Broca, die in 1865 een codering voor antropometrische fotografie had opgesteld. Nuchtere, zakelijke portretten zonder gelaatsuitdrukking of gemoedtoestand, wel met sieraden of andere attributen die karakteristiek zijn voor een bepaalde stam of cultuur.

In zijn boek over Suriname stelde Bonaparte dat het zijn streven was een monographie de l'homme, c'est-à-dire l'étude de l'homme physique et de ses manifestations samen te stellen. Aldus gaat hij te werk. Door de fotograaf F.C. Hisgen, eigenaar van een fotoatelier in de P.C. Hooftstraat, laat hij de Surinamers systematisch volgens de regels van de antropologische fotografie portretteren: eenmaal frontaal en eenmaal en profil tegen een neutraal witte achtergrond met egale belichting. Door Bonaparte aangevuld met antropometrische gegevens over onder andere de schedelomvang, haarsoort, kleur ogen en vorm van de neus. Daarnaast stelde hij vragen over hun leefgewoonten. Zo weten we over Kojo-A-Slen-Gri: de man met de slingerpas; vijfenveertig jaar oud; sterk gebouwd en van nature vrolijk; zijn huid is op traditionele wijze getatoeëerd met insnijdingen. Hij heeft twee vrouwen die in Suriname het land bewerken.

Het systeem van de antropologische fotografie is de voorloper van de politiefoto of mugshot, sinds 1880 in de rechtspraak toegepast door Alphonse Bertillon. Anders dan Broca en Bonaparte ziet Bertillon voor zijn onderzoek het belang in van fysionomische expressie. Hij wil achter de uiterlijke schijn doordringen en emotionaliteit zichtbaar maken. ‘De identificatie, het doel van zowel de gerechtelijke als de antropologische fotografie, bestond niet alleen uit het herkennen van een gezicht, maar ook uit het lezen van de ziel

[p. 127]

Anoniem Nederlands, Portret van Kojo-A-Slen-Gri tijdens de Internationale Koloniale en Uitvoerhandel Tentoonstelling in Amsterdam, 1883

[p. 128]

van de geportretteerde. Na bestudering van de gelaatstrekken was het mogelijk om tot de diepste lagen van een persoonlijkheid door te dringen en in het gezicht de bedreiging van afwijkend sociaal gedrag of een teken van wildheid te herkennen.’ Dergelijke theorieën over fysionomie bestonden al in de achttiende eeuw, werden door de Bertillons van de negentiende eeuw nieuw leven ingeblazen en in de twintigste eeuw door de jodenvervolgers dankbaar overgenomen en toegepast.

Met een geleende mantel om zijn koude lijf geslagen sjokt Kojo achter Bonaparte aan richting P.C. Hooftstraat. Er valt niet veel te merken van zijn vrolijke aard en zijn sierlijke, soepele luipaardloopje. In zijn dorp heeft hij de bijnaam Speer, zo snel en onhoorbaar als hij zich als jager door het woud beweegt. Zouden zijn twee oudste zonen genoeg prooi schieten om de familie te eten te geven? Kojo mist ze.

Eenmaal in de studio van fotograaf Hisgen moet Kojo lang wachten totdat het decor klaar is. Kojo had al eerder geposeerd voor Bonaparte, maar dat ging snel en simpel: kale achtergrond, licht op zijn gezicht, eenmaal van voren en eenmaal van opzij, klaar. Nu neemt Kojo plaats op een verhoging, waarover een grof geweven touwachtig tapijt is gedrapeerd. Als achtergrond een op linnen geschilderd idyllisch boslandschap, dat voor deze gelegenheid dienst moet doen als jungle. Op verzoek van Bonaparte neemt de goedgebouwde Kojo een houding aan die herinnert aan de klassieke Griekse beeldhouwkunst. Met zijn schaamlapje voor, zijn halsketting van wilde kattentanden en andere versierselen, zijn staminscripties op zijn wangen, de linkerhand op de linkerknie en in zijn rechterhand een pijl en boog zit hij er echter verloren bij, als een ridder zonder vaderland. Geïntimideerd door de vreemde omgeving, opdringerige mensen en schelle lichten mist hij de trotse uitstraling van het opperhoofd dat hij is, de zelfverzekerdheid waar hij in zijn dorp om bewonderd wordt. Bonaparte ziet Kojo als een voorbeeldige vertegenwoordiger van het primitieve ras en is blij deze foto van ‘een typische wilde in zijn natuurlijke omgeving’ aan zijn collectie te kunnen toevoegen. Kojo is blij als de sessie achter de rug is. De fotografen lijken tevreden. Kojo mag terug naar zijn paviljoen. Hij weet niet hoelang hij het nog volhoudt om blootgesteld te worden aan de blikken van het publiek, maar hij telt de nachten en de manen en wenst - met de goedgezindheid van de goden - dat hij weer snel thuis zal zijn.