De Gids. Jaargang 164

[p. 122]

Tracy Metz
Stadsgezicht

Koud, zegt de kaalheid van de bomen die vanaf de kade licht over het water neigen. Zeggen de witte vlekken op de keien, glad afgesleten restjes sneeuw en ijs. Zegt het jongetje dat weggedoken in zijn jas rechts langs een krul - ja, een Amsterdams urinoir - het beeld uitloopt, of de hond die links wegloopt. Erg gevoelig was film nog niet, twee hondenpoten zijn door de beweging onscherp. Behalve de hond en het jongetje is er niemand op straat. De fotograaf heeft staan blauwbekken totdat zijn personages zich aandienden. Koud, zegt het dunne licht - of misschien is dat de grauwheid van de vroege fototechniek, die de actieradius van de fotograaf beperkte tot de afstand die hij in snelwandelpas kon afleggen tussen de plek waar hij een foto maakte en zijn atelier op Prinseneiland. Fietsen deed je toen nog niet, alleen voor het vrachtvervoer in de stad waren er bakfietsen - die trouwens veel op zijn foto's voorkomen. Het beeld wordt gevuld met een choreografie van grillige bomen en strakke masten met driehoekige zeilen en een waas van tuigage. Wegkijkend over het dek zie je achter het water - waar, welk? - de imposante gevelrijen van de overkant.

De fotograaf was een schilder: Breitner. Ik ben vanmiddag nog langs zijn huis aan de Lauriersgracht gefietst. Ik kan het huis schuin vanuit mijn eigen raam zien (en op diverse van zijn foto's is mijn huis te zien), maar ik was er nooit echt speciaal gaan kijken. Op bescheiden wijze, met een ovale plaquette, wordt de passant aan hem herinnerd: ‘Hier woonde George Hendrik Breitner, schilder, 1857-1923’. Schilder. In het licht van de eeuwigheid was de fotografie bijzaak, dat vond hij in ieder geval zelf. Eind negentiende, begin twintigste eeuw woedde nog de discussie over de vraag of fotografie kunst was, of kon zijn, of dat het alleen hulpmiddel was - net zoiets als een schetsboek. Breitner was wel opvallend modern en los in zijn foto's: grote gebouwen hellen diagonaal voorover, figuren lopen abrupt van het beeld af of zijn onscherp door hun beweging. In vergelijking met nu zijn zelfs de drukke straten van toen relatief leeg,

[p. 123]

George Hendrik Breitner, Stadgezicht met boten en krul, ca. 1900

[p. 124]

maar het gevoel van grotestads-dynamiek is onmiskenbaar. Hij fotografeerde om dat geïmproviseerde, dat beweeglijke van jongetjes en honden en het strooisel van voorbijgangers op een trottoir, in zijn schilderijen te kunnen vasthouden. Hij schaamde zich er niet voor.

De catalogus die het Gemeentearchief in 1997 publiceerde na de vondst in eigen archief van 263 van zijn glasnegatieven, citeert een wat gepikeerde brief van hem hierover aan een kunsthandelaar: ‘Ik gebruik wel degelijk photos. Het is niet mogelijk dergelijke dingen te maken zonder hulp van photos. Hoe wil je dat ik een Amsterdamsche straat maak. Ik maak krabbeltjes in mijn schetsboek, als het kan een studie uit een raam en een schets voor de details. Maar de keus, de compositie is toch van mij.’ Als de fotografie een hulpmiddel is, zijn de toebehoren gebruiksvoorwerpen. Breitner ging er slordig mee om. Vingerafdrukken op de negatieven, verf op de camera's, een wasmand als archief voor duizenden foto's en negatieven. Zijn omgang met het nieuwe medium van de fotografie was even hartstochtelijk als terloops. Ja, en dan die krul nog. Vanaf het midden van de negentiende eeuw was het aantal urinoirs op straat in Amsterdam snel gegroeid. In 1859 vroeg een particulier, ene J. Leijs, vergunning om zijn ontwerp voor een ‘kolom tot algemeen nut voor den openbaren weg’ te realiseren, een combinatie van toiletten voor mannen én vrouwen, inclusief permanent toezicht, met een brievenbus, een klok, een lantaarn, een windwijzer, een telegraaflijn en een aanplakzuil. Kennelijk ging dit de gemeente te ver, die vergunning is nooit verleend, maar aan het ontwerp van de gewone krullen werd wel zorg besteed. Dit nuttige straatmeubilair inspireerde de schrijver Bordewijk zelfs tot een verrassende lyriek: ‘de plaatijzeren “kachels” bezitten waarlijk iets etherisch. Ze bezitten een gelukkige cilindervorm en bovenaan treft ons een à-jour bewerkt boordsel van fraai ontwerp. Ze zijn bijna van de grond los, ze schijnen omhoog te willen wieken en slechts een paar ranke, geklauwde pootjes bedwingen hun opvlucht.’ Als je wilt kun je in de kantelen aan de bovenrand van de krul op deze foto een beeldrijm zien met de korrelige halsgevels op de achtergrond.

In de catalogus van zijn glasnegatieven heeft het gemeentearchief een aantal foto's van straattaferelen afgebeeld naast de daarna geschilderde versie. Ooit, hoop ik, zal de geschilderde evenknie van deze foto opduiken, waarop Breitner een krul heeft vereeuwigd.