De Gids. Jaargang 164

[p. 69]

Mariëtte Haveman
Het gezicht van de tijd

Zijn jas heeft, zo te zien, de slag bij Borodino nog meegemaakt. Wie er naar kijkt wordt meteen een geur gewaar van pruimtabak en paarden; niet onprettig, meer een dierlijke dan een menselijke geur.

Normaal draagt hij een hoofddeksel, dat zie je aan zijn haar, en bij nader inzien openbaart zich ook de pet in het stelsel van schaduwen en rondingen op zijn linkerknie. Die heeft hij blijkbaar afgezet voor de fotograaf: Horatio Ross, een lid van het selecte gezelschap van fotoamateurs uit het midden van de negentiende eeuw. Deze Ross moet een soort negentiende-eeuwse Lartigue zijn geweest: het Londense Victoria & Albert museum bezit een fotoalbum van hem uit de jaren zestig van de negentiende eeuw, waarin familieuitstapjes en trofeeën zijn geboekstaafd (‘Ross' passion,’ schrijft Mark Haworth-Booth in zijn boek The Golden Age of British Photography, 1838-1900, ‘included sculling, riding, long-distance walking, and grouse and deer hunting’). Verder was hij vernoemd naar Lord Nelson die tot de beste vrienden van zijn vader hoorde, was hij tussen 1832-34 parlementslid voor Aberdeen, en ‘remembered especially as an extraordinary sportsman’.

Maar deze keer had Ross zijn omvangrijke apparatuur voor de gelegenheid op een onderwerp gericht dat zich ver buiten de periferie van zijn eigen maatschappelijke klasse bevond. De man kijkt een beetje verlegen in de lens, hoewel je zijn uitdrukking eigenlijk niet goed kunt onderscheiden; zijn ogen liggen diep verscholen in de holtes onder zijn wenkbrauwen.

Wie was hij? Dat is het allermoeilijkst te zeggen. Zelfs in oude bevolkingsregisters van het negentiende-eeuwse Aberdeen en Forfarshire zal zijn naam waarschijnlijk ontbreken. Hij is straatarm, dat zie je meteen; waarschijnlijk een zwerver. Hij zit op iets dat het midden houdt tussen een zadel en een salonmeubel; een schoenpoetserskruk, zou je kunnen denken. Maar wat houdt hij daar in zijn hand? Het lijkt een pop op een stok.

[p. 70]

Het etiket achter op de foto biedt uitsluitsel: ‘orgelman met aapje’. Dat wat zich achter dat kleine jurkje en mutsje bevindt, is in feite een neefje van Joli-coeur, en hijzelf een collega van Vitalis: rondreizend muzikant, iemand die zijn droge boterham verdient met het vertonen van kunstjes om het dagelijks leven wat op te fleuren. Hoe dat leven was weten we allemaal uit Alleen op de Wereld: lange, barre trektochten door de toen nog onherbergzame gebieden van West-Europa, met de fluitende wind en huilende wolven als metgezellen, en aan het eind een ellendige dood. Vitalis was Italiaan; deze man waarschijnlijk Brits onderdaan hoewel ook zijn gezicht iets Zuideuropees heeft.

Wie was hij? Waar kwam hij vandaan? Hoe was zijn verstandhouding met de fotograaf? Het enige wat we zeker van hem weten is de tijd waarin hij leefde. Die tijd staat in zijn gezicht gegrift. Zulke gezichten kom je nu in de tram of de metro niet zo gauw meer tegen. Het was de tijd dat mensen nog óf kind óf oud waren, maar zelden iets daartussenin. Tot pakweg je twintigste was je jong. In de tien jaar die daarop volgden werd je oud. Wie negentiende-eeuwse portretten bekijkt stuit vaker op dit type tanige, gelooide gezichten, niet alleen bij zwervers, veel vaker nog bij beroemde cultuurdragers: de schilders Friedrich Overbeck en Delacroix, de componist Franz Liszt, de dichter Alfred Lord Tennyson, de graficus William H. Macdowell, de astronoom Sir John Herschel, gefotografeerd door uiteenlopende grootheden als Franz Hanfstaengl, Nadar, Julia Margaret Cameron en Thomas Eakins.

Een Duitser, een Fransman, een Oostenrijker, een Brit, een Amerikaan en nog een Brit, en allemaal vagelijk lid van dezelfde familie. Aan nationaliteit kan dat dus niet gelegen hebben, hoewel het opvallend is dat de dateerbaarheid van gezichten meteen veel moeilijker wordt bij modellen uit niet-westerse culturen. Wel zijn het allemaal mannen; voor vrouwen geldt weer een heel ander verhaal, hoewel ook hun gezichten buitengewoon dateerbaar zijn. Het moet iets te maken hebben met het dieet, maar anderzijds: wat kan het menu waar Ross' oude speelman van leefde gemeen hebben gehad met dat van Sir John Herschel? Ook Abraham Lincoln ziet er op de beroemde foto van Alexander Hesler uit als een oude man, terwijl hij toch in 1860 in de kracht van zijn leven moet zijn geweest. Ook hij heeft, fysionomisch gesproken, oneindig veel meer gemeen met de zwerver van Ross dan met collega Clinton.

Hoe zit dat?

[p. 71]

Horatio Ross, Portret van een orgelman met aapje, ca. 1858

[p. 72]

Iedereen kent het spelletje waarbij je mensen uit je omgeving - en jezelf - moet voorzien van zoiets als een permanente leeftijd. Het is een beetje een triviaal maar ook een geheimzinnig spelletje, omdat er een diepe psychologische waarheid lijkt te schuilen in de vaststelling dat de een permanent zeven is gebleven, terwijl de ander al bij zijn geboorte zevenenvijftig was. Maar hoe zou zoiets kunnen opgaan voor de gezichten van een hele periode? Dat is dan in tegenspraak met het idee dat elk mens zijn eigen psychologische leeftijd heeft.

Toch lijkt het, voor wie oude foto's bekijkt, ook daar op een triviale en tegelijk geheimzinnige manier te gelden. Het is een waarheid die in het bijzonder geldt voor mannen: zoals de negentiende-eeuwers grosso modo algauw een eerbiedwaardige bejaardheid uitstralen, en iets ascetisch, alsof ze hun hele leven lang nooit uit de suikerpot hadden gesnoept, zo hebben de gezichten van August Sander uit de jaren twintig en dertig van de twintigste eeuw vaak iets schotelachtigs; een beetje blanco, alsof ze veel puree en gekookte vis consumeerden en daarentegen weinig buitenlucht. Bij die mensen is het eigenlijk alsof ze geen leeftijd hebben, alsof ze permanent zijn blijven hangen in het fysionomische niemandsland tussen de dertig en de veertig.

En zo zien de gezichten van Richard Avedon, nog iemand die, weer vijftig jaar later, ‘het gezicht van zijn tijd’ heeft proberen vast te leggen, er in grote lijnen uit alsof ze de volwassenheid nooit hebben bereikt, maar permanent zijn blijven steken in de mokkende puberale fase, met pukkels en al.

Hier openbaart zich iets waarvan ik niet weet wat ik ermee aanmoet: de gedachte dat mensen, tussen 1880 en nu, op de een of andere manier steeds jonger zijn geworden, een soort omgekeerde evolutie hebben doorgemaakt, als een film die zeer langzaam wordt teruggedraaid.

Hoe moet de mens van 2020 er dan wel niet uitzien? Zijn wij, bezien van enige afstand, over twintig jaar allemaal kleuters? Wie zoekt die vindt: kijk eens in zo'n reclameboek van het kledingmerk Bennetton, gemaakt door de befaamde en beruchte Olivier Toscani. Allemaal vlakke, ovale, splinternieuwe gezichten die zojuist de fabriek hebben verlaten. Het is natuurlijk iets specifieks, een beeld dat zorgvuldig is gestileerd naar een modern toekomstideaal van androgyne veelkleurigheid. Maar het contrast blijft schokkend: verder kan de menselijke soort zich niet bewegen van de Schotse orgelman. Hoewel dat pas over vijftig jaar met zekerheid gezegd kan worden.