De Gids. Jaargang 164

[p. 65]

Kester Freriks
De kleine jongen en de Krakatau

Het onderwerp betreft, volgens het bijschrift: ‘Fotowinkel Indië’. Daar is niets verkeerds mee, er waren tientallen fotowinkels in de archipel. De blanke reizigers moesten immers trots thuiskeren met een album, Souvenirs de voyage geheten, waarin, beschermd tussen kartonnen bladzijden, de gefotografeerde schatten van het land waren verborgen. Zonder fotografie bestond Indië in het verre moederland niet eens. Ja, er waren geruchten en fluisterverhalen. De exotische bellettrie liet de argeloze lezer in een huis aan de koude Noordzee huiveren bij vertelsels over stille machten, bloedspetters op de muur van de badkamer, het wenen van zieltjes van dode kinderen in de bomen, opzettelijke vergiftiging van blanke vrouwen door een jaloerse inlandse, de vaak stiekeme bijslaap van de blanke man. Een land van verrukkingen en dromen, nachtmerries en wat niet al, dat vroegere Indië van ons dat zich nog steeds schuilhoudt in honderdduizenden fotoalbums verspreid in kasten en op zolders, in archieven en vergeten kelders over geheel Nederland.

En wij in Indonesië, toen, onze aanwezigheid daarginds? Wij bestaan daar niet meer. Op wat luttele sporen na - een brievenbus, architectuur van een huis, spoorlijnen, afgedankte fabrieken, de kade in een haven - is alles uitgewist. Dit had niemand vermoed. En toch werd er in geen land zo hartstochtelijk gefotografeerd als juist in Indië. Zilvermijnen raakten uitgeput om de fotografen van het benodigde materiaal te voorzien.

Zo'n fotograaf staat hier afgebeeld. Hij is de slanke, lichtgrijs geklede man links in gemaakt nonchalante houding, die ongeduld en misschien een vleug arrogantie verraadt. Fotografen in die tijd beschouwden zich al rasartiesten. Zoiets als schilders. Maar dan met lampen, lenzen, toestellen, belichtingstijden, de gevoelige plaat in plaats van het linnen doek.

De rechterarm leunt op een stoel die op vreemde wijze loos in de ruimte is geplaatst. Zijn ogen dwalen af schuin de hoogte in. On-

[p. 66]

miskenbaar verveelt de onbekende fotograaf zich. Het tweetal in het smetteloos wit is al een middag lang in de weer een keuze te maken. Aan het koffertje te zien is de zittende man een scheepsarts - maar de dichter J. Slauerhoff is hij niet. De ander is beduidend jonger, een assistent misschien. Onder de rechterarm van de staande blanke ligt een ingelijste foto onbarmhartig, als afgewezen, op zijn kant. Het stelt een doorwaadbare plaats met karbouwen voor.

Vanaf de zittende man loopt er een lijn schuin naar beneden naar een nederig hurkend iemand: een inlandse bediende. Hij kijkt schrikachtig. Dat ongetwijfeld een derde blanke deze foto nam, brutaal, ongewenst in het atelier van een fotograaf, getuigt zowel voor de inlander als voor zijn meester van neerbuigendheid.

Fotograferen was voorbehouden aan de blanke klasse. De bediende wil er niets mee te maken hebben. Hij is slechts voor de helft in beeld. Zijn opengesperde ogen zien iets dat wij niet zien - onheil, geesten.

Is het Java? Nee, ik gok op Sumatra. De fotograaf beoefent alle gevraagde genres. Allereerst in het midden en op de ronde, houtbewerkte tafel de gebruikelijke familieleden. Deze staatsieportretten van doodgewone, rijk aangeklede blanke mensen, stijlvol gearrangeerd, geven hen bijkans vorstelijke allure.

(Ik betrap me erop dat ik kijk of ik mijn moeder tussen die jonge dames kan ontdekken. Onzin natuurlijk. Ons kortstondige verblijf in Indië was een luchtspiegeling. Zij komt helemaal niet uit Indië. Een bollenboerendochter uit Sassenheim.)

Waarom Sumatra en niet Java? Omdat een fotograaf van Java de kostbaarheden van dát eiland had getoond, bijvoorbeeld de schatkist van de Boroeboedoer gebouwd tegen een glooiende heuvel of de kratons der vorstensteden Yogjakarta en Soerakarta, tegenwoordig anders geheten maar dat doet er niet toe. Bali is uitgesloten. Dat was het eiland van de inlandse vrouwen met ontbloot bovenlijf, verwoed gefotografeerd, wellustig geschilderd.

Boven de linkerschouder van de fotograaf is de trots van Sumatra te zien: het Toba Meer met zijn spiegelende watervlakte en de heuvelruggen die traag en schuchter, omlijnd door ochtendnevel, stijlvol in het water afdalen. Een Noorse fjord overgeplaatst naar het tropisch halfrond, moeiteloos. En dan al die rookpluimen van een vulkaanuitbarsting. Dat is de Krakatau, in zee gelegen aan de westelijke zuidpunt van Sumatra in de Straat Soenda. Na de uitbarsting in 1883 zag de hemel boven Indië dagenlang zwart. Vanzelfsprekend, dit natuurgeweld moest vastgelegd worden.

Er stijgt zelfs een rookpluim op uit het hoofd van de fotograaf.

[p. 67]

Anoniem Indonesië, Het interieur van een fotowinkel in Indonesië, ca. 1890

Even groot afgebeeld als de exploderende Krakatau is een weelderig uitgedoste dame met wespentaille en fraaie boezem.

Ik ontwaar twee Pierrots. Er is een openslaande deur die een zwarte diepte prijsgeeft. Er is dit oude Indïe dat niet meer bestaat. Er zijn die vier mannen: de fotograaf, zijn Sumatraanse bediende, de twee tropenmannen. Zij zijn dood. Net als al de geportretteerden.

Soms vraag je je af: Waarom is de fotografie uitgevonden?’ Niet om de uitbarsting van de Krakatau vast te leggen. Niet om te zien hoe verfijnd de uitlopers van de heuvels rondom het Toba Meer hun voeten aarzelend naar voren plaatsen, als een vrouw die voor het eerst na de winter haar tenen even prijsgeeft aan de Noordzee.

Het is om te ervaren dat die eeuwenoude tijd het telkens weer lukt om ons een loer te draaien: hij gaat voorbij, en wij willen dat niet.

[p. 68]

Ik wil de stilstand van die foto van toen tot leven brengen. Ik wil weten waar dat schilderkunstig beeldrijm in dit niet-geposeerde kiekje vandaan komt. Is de geheime fotograaf een groot arrangeur? Het lijnenspel is zoals dat van oude Hollandse meesters: van linksboven naar rechtsonder. Van voor naar achter. Gekruiste lijnen. Het perspectivisch verdwijntpunt zuigt mijn ogen naar dat rokende vulkaaneiland in het midden.

En de oogopslag van de fotograaf stuurt onze blik naar een vrouwenportret dat, zelfs met de loep gezien, slechts haar achterhoofd toont.

En dat kleine jongetje in het midden met zwarte schoentjes aan en Indisch-wit hansopje? Dat ben ik niet.

De vraag blijft, aldoor, ondanks alle foto's die er van mij zijn gemaakt in vergeten momenten: ‘Had ik die ander, dat ventje van eertijds en daarginds, willen zijn?’ Hij is misschien wel van een eeuw terug.

Zoals hij daar staat, vastgelegd in licht en schaduw, kan hij zo door die rotan zwaaideuren te voorschijn stappen. Zijn Indische wereld is een andere geweest dan de mijne. Fotografie is speling van het moment. Een enkele flits, en je leeft voort dwars door alle tijden heen. Zonder erom te vragen. Het besef komt als het te laat is, en willekeurige blikken jou vangen in al je onsterfelijke, glimlachende onschuld.