De Gids. Jaargang 164

[p. 62]

Kees Fens
De Dam als de wereld... even

Deze foto dient ter herinnering, maar ook ter herinnering aan de herinnering en dat zo vele malen verder terug, want hij legt een jaarlijks ritueel vast, en het eigene daarvan is de onveranderlijkheid, van de herhaling van alle onderdelen van de plechtigheid het gevolg. Zolang de vormen met inhoud gevuld kunnen blijven, dient het ritueel gehandhaafd. Het ritueel wijst terug en vooruit; het heden heeft het karakter van verleden en toekomst beide: het is tijdloos; het ritueel voltrekt zich in een volle leegte. Op de vierde mei is die leegte de stilte, die absoluut wordt in twee minuten. (We hebben de tijdsaanduiding nodig om de tijdloosheid aan te geven!) Deze foto is stil. Ik hoor die stilte natuurlijk in mijn herinnering, maar ik zie ze hier aan de grote leegte, die door de aanwezigheid van enkele figuren - hoe klein zijn ze - nog leger wordt, zoals de stilte op die vierde mei door de enkele korte toespraak (en natuurlijk door de klank van de enkele trompet, de bazuin van het oordeel) vergroot wordt.

Hoe eindeloos groot lijkt de Dam, hoe lang de weg van Paleis naar Monument. Dwars door de leegte gaat de kleine stoet, over een boulevard die zich door de gelijnde opstelling van de mariniers even vormt. Met die denkbeeldige weg krijgt het Damplein even structuur. Er loopt een historische weg overheen. De tocht van de koningin en haar zeer kleine gevolg is het begin van het ritueel. Hun hoge positie - zij krijgen het karakter van officianten, wat ze onpersoonlijk, onhistorisch ook maakt, zoals bij een ritueel hoort - wordt door de als het ware voor hen vrijgemaakte weg geaccentueerd. Het volk staat in massa terzijde, deelnemer en toeschouwer tegelijk. Het beeld is dat van grote religieuze plechtigheden, in de Sint Pieter in Rome bijvoorbeeld. (De zeer lange lengte-as in de oude Romeinse basilieken was er om de stoet van de paus en zijn gevolg een zo lang mogelijke intocht, dwars door het gelovige publiek heen, te garanderen, langs de weg die leidt van portaal naar de heilige plaats van het altaar.)

[p. 63]

Werry Crone, Kranslegging op de Dam, 1992, uit de serie In dienst van het Koninkrijk, 1992

[p. 64]

Het eigene van het ritueel is niet alleen de tijdloosheid, maar evenzeer de vergroting van de ruimte, gevolg van het symbolisch karakter van het ritueel. De plek is even het hart van een hele wereld. Die vergroting - hier van de Dam tot Nederland - is op de foto magistraal gesuggereerd. Hoe wijd is het Damplein, met aan zijn verre begrenzing enkele hoge gebouwen. Heel Nederland is even stil en een gedenkplaats. De doden zijn immers van overal en liggen overal. Het monument is nationaal.

Aan de achterzijden van de toeschouwers lijkt het leven gewoon door te gaan: mensen komen aan en gaan weg. De stilstand is omgeven door beweging. Ook daardoor wordt de ruimte van de Dam een voor het ritueel uitgespaarde ruimte, even heilige grond, waarop de dienst wordt gehouden.

Ik heb nogal eens het woord ‘even’ gebruikt. Het eigene van het ritueel is ook de kortstondigheid, een in de grote ruimte uitgespaard stukje tijd. Dat is altijd wel ‘dezelfde’ tijd, eigen aan het herhalingskarakter. Wellicht dat het onvermijdelijk statisch karakter van de foto, een vastgelegd moment, die kortstondigheid nog extra versterkt. Niet lang hierna komt alles weer in beweging, de Dam wordt weer de Dam, een op zich weinig indrukwekkend plein, de grote overweg bestaat niet meer. De metamorfose door het ritueel is ten einde, de stilte verdwenen.

Voor de schitterende tegenwoordigstelling van alle aspecten van het ritueel heb ik deze foto gekozen. Maar ook hierom: voor mij is die heel korte tijd rond acht uur in de avond van de vierde mei altijd de meest beslissende van het jaar. Door de kracht van het ritueel komen ook in mij verleden en toekomst even samen (en de toekomst is de tijd tot het volgende ritueel, die wordt daardoor een zinvolle tussentijd). De zinloosheid van bijna alles krijgt even zin, in die tijdelijk ontstane eeuwigheid. Als ik (alsnog) buiten Nederland zou komen te wonen, zou ik deze foto heel goed zichtbaar in mijn huis hangen. Ook om mij steeds de onverwoestbare Nederlander te weten die ik ben. Een Nederlanderschap dat in twee minuten stilte zijn sprekendste gestalte krijgt.