De Gids. Jaargang 164

[p. 46]

Christien Brinkgreve
Twee vrouwen

De foto is als een schilderij: er zit een zware lijst omheen, je kunt hem zo aan de muur hangen. Op de foto staan twee vrouwen, ernstig, ze houden elkaars hand vast. Zijn het zusters? Vriendinnen? Moeder en dochter? Daar is niets over bekend, ze laten hun geheim niet los. De enige beschikbare gegevens, geplakt op de achterkant van de afdruk, luiden: ‘Nederland, 1855-1875. Portret van twee vrouwen’. Ze zijn goed gekleed, zien er verzorgd uit, netjes en strak gekapt: ze zijn duidelijk niet van de straat. De jurken zijn hoog dichtgesnoerd, de vrouwen zijn goed en zedig ingepakt, zoals dat hoorde in die tijd.

Hun blikken zijn intrigerend: ze kijken strak, ernstig. Ze hebben ook iets vastbeslotens en wilskrachtigs. Maar in de ogen van de rechtervrouw sluimert nog iets anders: woede, verdriet, opstandigheid? Een spoor van waanzin? Houdt de andere vrouw haar geruststellend vast? Maar die zwarte bandjes om de pols van deze vrouw kunnen ook handboeien zijn, het is niet erg duidelijk te zien. En die grauwe muur is wellicht, dit spoor volgend, de muur van een gevangenis, waar ze even uit mocht om samen met haar dochter te verkeren. Hun blikken laten me niet los, die vreemde strakheid, die verstarring, maar deze zou ook het gevolg kunnen zijn van het poseren voor de fotograaf.

Een foto lijkt, anders dan een schilderij, duidelijk, objectief, weinig te raden overlatend, maar wat we in het beeld zien kan sterk uiteenlopen. In dit geval: moeder en dochter, of twee zusters. Waanzin in de ogen. Of - na lang en fantasievol kijken -, een bezorgde en verdrietige vrouw die haar vermomde jonge minnaar gaat vertellen dat ze hun liaison moet verbreken omdat haar echtgenoot zijn gepassioneerde brieven in haar secretaire heeft gevonden.

Zoveel duiders, zoveel beelden. De foto als rorschachtest waarbij de duiding vooral iets zegt over de interpreteerder en diens obsessies of preoccupaties. Laat ik de handschoen opnemen en de foto vrijelijk interpreteren.

[p. 47]

Anoniem Amerikaans, Dubbelportret, ca. 1855

Laten het twee zusters zijn, zittend op een bank, voor de stenen muur van hun ouderlijk huis. Ze willen veel in het leven, maar worden, als domineesdochters, strak aan banden gelegd door hun vader, een man die bemind en gevreesd is, op handen gedragen in de gemeente maar thuis een tiran die de boel met vaste hand regeert. Zo strak als de haren van zijn dochters zijn gekamd, zo strak wil hij het leven reguleren: de tijden van opstaan, eten, bidden, huishouden, de taken en de plichten. De angst om uit de band te springen is groot, het regime van de tijd strikt en de bevrediging van behoeften wordt streng in de hand gehouden. Men eet om in leven te blijven. Ook seks behoort niet tot het domein van het genot, maar tot dat van de echtelijke plichten en gewoonten. Seks voor de dochters mag, dat spreekt, pas bestaan na het huwelijk, maar dat verhindert deze vrouwen niet om te dromen en te verlangen.

De oudste zuster heeft de jongste net een geheim verteld. Ze wil weg uit de pastorie, uit dit beklemde leven. Ze is verliefd op een herder die zijn schapen hoedt niet ver van hun landerijen. Ze spreekt hem dikwijls, ze lopen soms heimelijk samen door de velden. De herder is verbaasd over de liefde van deze vrouw, maar wel van zins

[p. 48]

deze ruimschoots te beantwoorden. Deze avond is afgesproken dat zij de pastorie zal verlaten, zich bij hem en zijn kudde zal voegen, en ze weg zullen trekken. Ze is bang om het huis van de vader en het vertrouwde leven te verlaten, maar de verlokkingen van de vrijheid en de passie zijn groot. Wat haar vooral drukt is om haar jongere zuster te verlaten, die het nieuws nog nauwelijks kan bevatten en er versteend bij zit.

Flarden van Betje Wolff, die een eeuw eerder in Midden-Beemster woonde, op een pastorie, getrouwd met een dertig jaar oudere dominee, zijn inmiddels verjaagd door de krachtiger en hartstochtelijker beelden uit Woeste Hoogten van Charlotte Brontë, een boek dat ik als dertienjarige uit de kast van mijn ouders viste en dat een verpletterende indruk op me maakte. Dergelijke hartstocht, woede, waanzin en destructie: het was beangstigend maar ook verleidelijk, in elk geval prikkelde het intens de verbeelding in velerlei opzicht. Het was niet het leven zoals ik het kende, maar kennelijk konden mensen in de greep raken van een passie die moeilijk uit te leggen viel en die verterend en nietsontziend zijn werk kon doen. Ik wist niet of ik dat ooit zou meemaken, ik wist ook niet of het prettig was maar het leek me ook kaal om nooit zoiets te ervaren.

Het bekijken en opnieuw bekijken van deze foto brengt me onbedwingbaar terug bij de Woeste Hoogten, en er begint een verhaal dat gewekt lijkt te worden als een foto die in de ontwikkelbak zijn contouren krijgt. Maar ik vind het een beetje een ouderwets verhaal, en wil mezelf tot de orde roepen, de orde van de bronnen en de feiten die ik hier moet ontberen. Deze vormen voor mij het vertrouwde houvast bij het werk, dat gericht is op het achterhalen hoe het was en hoe het is en hoe het zo geworden is. Inlevingsvermogen is hierbij een onmisbaar onderdeel, de verbeeldingskracht wordt niet geschuwd, maar de feiten vormen een dwingend stramien.

Ik word weer naar de foto getrokken, en vraag me nu toch af of deze vrouwen niet gewoon poseren voor een fotograaf, moeder en dochter. Ze willen een gezamenlijke portretfoto laten maken, wellicht voor hun vader en echtgenoot, en ze hebben zich daartoe keurig gekleed. Ze moeten lang stilzitten voor de fotograaf. Ze zullen daarna huiswaarts gaan en een kopje thee drinken. De passies zijn verjaagd, het leven heeft weer een saaie en overzichtelijke loop gekregen.

Het verhaal is verbleekt, en het bevalt me minder. Ik heb - bij gebrek aan gegevens - de kans om mijn fantasie de vrije loop te laten, en Woeste Hoogten weet me - wederom - mee te voeren. Maar eerst terug naar die foto en die blikken die me niet loslaten.