De Gids. Jaargang 164

[p. 39]

Frank Bovenkerk
Tropische mensententoonstelling

De gefotografeerde ‘groep creoolse vrouwen’ behoort tot een gezelschap van achtentwintig ‘inboorlingen’ uit Suriname die in 1883 tentoon zijn gesteld in een ronde tent, die het West-Indische paviljoen voorstelt in het ‘koloniale park’ van de grote Internationale, Koloniale en Uitvoerhandeltentoonstelling, op wat nu het Museumplein (en omgeving) is in Amsterdam in 1883. Het initiatief tot deze levende expositie is genomen door particulieren te Amsterdam die belangstelling willen wekken voor de kolonie Suriname. Zij hebben daar financieel belang bij, maar ze zeggen de wereld ‘iets op etnologisch gebied te zien te willen geven wat in Europa nog nimmer te aanschouwen is geweest.’ Er zijn bosnegers bij, roodhuiden, stadsnegers, verschillende halfbloeden en een Hindoestaanse. Het publiek mag voor een kwartje een halfuur lang kijken naar hen en naar de authentieke hutten, die ze zelf van meegebracht materiaal in elkaar hebben gezet.

Bij het kijken naar de foto dringt de schaamte zich op. Ileen Montijn die precies honderd jaar na dato een boekje schrijft over deze wereldtentoonstelling (Kermis van koophandel) vraagt zich af hoe de geëxposeerden zich zullen hebben gevoeld. Voor tijdgenoten was het klaarblijkelijk geen overweging; beseffen zij dat de exotische kleurlingen menselijke gevoelens zullen hebben gehad? Tegen het exposeren van deze natuurmensen wordt geen enkel protest aangetekend. Gert Oostindie die in zijn geschiedenis van Surinamers in Nederland (In het land van de overheerser, 1986) de West-Indische afdeling beschrijft, beschouwt de hele onderneming als een ‘pijnlijk geval apart’. Precies twintig jaar na afschaffing van de slavernij worden de raciale stereotypen hier levend opgevoerd. Een verslaggever van Eigen Haard heeft de tentoonstelling bezocht en stelt vast dat indianen ‘afkeerig zijn van alle inspanning’, de Marrons (nota bene de dappere negers die de slavernij ontvluchtten) zijn ‘vadsig en lui’ en de Creolen, ja dat zijn ‘echte kinderen der tropische natuur, zorgeloos en onbekommerd van het leven genietend.’ Achteraf gezien is

[p. 40]

F.C. Hisgen, Een groep Creoolse vrouwen tijdens de Internationale Koloniale en Uitvoerhandel Tentoonstelling in Amsterdam, 1883

die tentoonstelling politiek volkomen incorrect.

Honderd jaar later, in 1990, is in het Tropeninstituut (voorheen: Koloniaal Instituut) een soort contra-exhibitie gehouden: Wit Over Zwart. Er zijn voorwerpen uitgestald die met de historische perceptie van zwarte mensen te maken hebben, zogenaamde negrophilia. De teneur van deze tentoonstelling is duidelijk en in de gelijknamige museumgids staat dan ook dat het bij die koloniale tentoonstellingen gaat om niets minder dan ‘voyeurisme van de overwinnaars van koloniale oorlogen’, ‘allegorieën van de Europese hegemonie’ en ‘manifestaties van raciale superioriteit’.

Geredeneerd vanuit een sociologisch ontwikkelingsperspectief zou ik zulke tentoonstellingen heel anders waarderen. Voor veel Europese mensen was het echt de allereerste kennismaking met ‘mensen van kleur’. Het Amsterdamse initiatief is er een van een reeks tentoonstellingen die de wereld voor de Europese massa ontsluit. De indianen uit Amerika worden door Buffalo Bill voorgesteld in zijn Wild West Show in 1887 (onder andere in Londen) en in België worden in hetzelfde jaar meer dan tweehonderd Kongolezen ge-

[p. 41]

showd. De makers van de Amsterdamse tentoonstelling hebben een oprecht wetenschappelijk doel. De foto is er één uit een collectie die is vervaardigd door Prince Roland Bonaparte, een achterneef van Napoleon iii, en die hij liefderijk heeft bezorgd in het naslagwerk Les habitants de Suriname. We staan hier aan de vooravond van de uitvinding van de moderne culturele antropologie, die nobele wetenschap die ons het cultureel relativisme heeft geschonken.

Wat er na afloop met de donkere mensen uit de ronde tent is gebeurd, is onduidelijk. De Creolen hadden er vooraf ruzie gemaakt om naar Holland te mogen, maar ze zijn achteraf teleurgesteld omdat ze niet zijn ontvangen door Koning Willem iii die hen twintig jaar eerder had vrijgemaakt; ze moeten het doen met Prins Hendrik. Enkele vrouwen (stadscreolen) hebben het wel naar hun zin gehad, ze hebben wat geld verdiend met de verkoop van snuisterijen en de foto van hun troep. Overigens moet het niet leuk zijn geweest om slecht voedsel te eten en de hele dag door te worden aangegaapt. Zij behoren in ieder geval wel tot het genus De eerste neger, zoals Rudie Kagie (1989) dat bij zijn historische speurtocht in de immigratie van West-Indiërs naar Nederland noemt. Zij zijn de voorlopers van de grote immigratie van de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw uit Suriname en nu uit De Nederlandse Antillen en Aruba. Zij zijn de allereersten die Nederland tot een multiculturele samenleving hebben gemaakt. Onbegrijpend en superieur aangestaard worden ze niet meer, in het nieuwe creools dat thans in de Bijlmermeer wordt ontwikkeld door de kinderen van alle etnische groepen (inclusief de autochtone, blanke etnische groep) is het Negerengels dominant. De tropische mensententoonstelling markeert een fase in de geschiedenis van economische en culturele globalisering.