De Gids. Jaargang 164

[p. 32]

Mattie Boom
Zoektocht

Het fotobezit dat mij nog altijd niet loslaat, is de reeks Asser Albums, versleten cahiers met sierpapieren kaften die getuigen van wat de fotografie ooit was. ‘Photographie E.I. Asser’ melden de etiketten op de voorkant. Op de dunne vellen prijkt de fotografie in zijn meest rudimentaire vorm: de stad... portretten... stillevens. Snippers papier in geel, paars en violet blijken negatieven met de vroegst bewaard gebleven opnamen van Amsterdam. De bladen zijn beduimeld van het eindeloos bladeren, vroeger en nu. Elk album is zijn eigen kleine schatkamer. In de vakwereld worden ze beschouwd als incunabelen: de eerste voortbrengselen van een nieuwe kunst, verwant aan die van Talbot, Llewelyn en Regnault. Eduard Isaac Asser is onze pionier van de fotografie. Met de fotografiegeschiedenis ontsloten, geschreven en gekend kunnen wij dat nu - honderdvijftig jaar na dato - makkelijk vinden.

Maar wat betekent tien jaar na de uitvinding die betiteling ‘photographe’ nou helemaal? Het beroep fotograaf bestaat nog nauwelijks. Als er al fotografen zijn, zijn het vooral amateurs. De afbeeldingen die zij voortbrengen zijn experimenteel en soms onvolkomen. Asser werkt er aan in zijn atelier op zijn vrije zondagen, als er genoeg licht is. Op het terrein van de Garancinefabriek bij de Muiderpoort brouwt hij samen met zijn vriend, de fabrieksdirecteur Bour, de emulsies die het tekenpapier lichtgevoelig maken, opdat ze in de nieuwe techniek hun magische afbeeldingen kunnen maken. Verspreid worden de resultaten nauwelijks. Slechts een kleine kring familieleden - de proefkonijnen - én Bour zien de foto's. En hoe denkt hij er zelf over? Gebogen over de bakken met chemicaliën moet hij zich wel hebben afgevraagd wat hij nu eigenlijk aan het maken is: een soort tekeningen - in kleine oplage afgedrukt -, en hoe je die afbeeldingen dan wel noemt: heliotypieën, heliographieën, lichttekeningen, misschien photographieën. Op dat moment zijn de albums nog documenten van een onbestemde status.

Het interessante is dat de foto's prototypen zijn die tegelijkertijd

[p. 33]

Eduard Isaac Asser, ‘Fastes & Néfastes de la Photographie’ titelpagina van het eerste fotoalbum, ca. 1853

[p. 34]

bol staan van beeldtradities. In de albums zijn ruwweg vijf kunsthistorische categorieën terug te vinden: portretten, stillevens, stadsgezichten, zelfportretten en kunstreproducties, veelal naar het voorbeeld van zeventiende-eeuwse schilderijen. Voor een fotografisch nature morte hangt Asser een levenloze kip op haar kop. Bij een portret van zijn dochter haalt hij zich een schilderij van Vermeer voor ogen. Asser leunt sterk op de bestaande kunsten. Zijn fotografie is min of meer gemodelleerd naar wat hij in het Trippenhuis en op de jaarlijkse tentoonstellingen van eigentijdse kunst ziet - waaraan hij overigens zelf blijft deelnemen met schilderijen. Hij heeft een prenten- en platencollectie en in het leesmuseum op het Rokin en bij Arti et Amicitiae ziet hij de nieuwste plaatwerken uit buitenen binnenland. Hij richt zich dus in zijn fotografie naar wat hij door en door kent: de kunst.

Maar daarnaast houden de cahiers nieuwe beloftes in. Op het titelblad van het eerste album schrijft Asser een opzet - ik kan hem nog steeds niet goed verklaren en hij blijft intrigeren - van wat hij met zijn fotografie werkelijk van plan is. Boven een zelfportret zet hij in rood krijt de hoofdtitel: Fastes & Néfastes de la Photographie, wat zoiets betekent als een kalender van hoogtepunten en mislukkingen of de beoefening van de fotografie in gelukkige en minder gelukkige momenten. De ondertitel luidt Vie historique et philosophique d'un photographe par lui même (vrij naar Mémoires historiques et philosophiques sur la vie et les ouvrages de D. Diderot?). Daarna volgen als aparte hoofdstukken de belangrijkste levensfasen: jeugd (Passé), adolescentie (Présent), een hoofdstuk Etudes Classiques en de rijpere leeftijd (Avenir). Deze zijn weer onderverdeeld naar allerlei beslissende momenten uit het geestesleven: Palpitations de Coeur, Espoir & Désespoir, Calme, Perséverance, Orgueil et chute: opnieuw hoogte- en dieptepunten, maar nu in het echte leven? Zo stelt hij zich kennelijk voor hoe zijn foto's de momenten en ervaringen van het leven verbeelden: zoiets als een foto-autobiografie. Die toepassing ligt wel wat voor de hand, omdat Asser in zijn jeugd altijd dagboeken had bijgehouden. Maar hier ziet hij de foto als egodocument.

Het aardige is dat Assers zoektocht naar de vorm en het karakter van de fotografie begint bij het zelfportret en de introspectie. Midden op de bovengenoemde titelpagina plakt hij een foto van zichzelf. Dan volgt binnenin een serie zelfportretten waarin hij zichzelf portretteert in verschillende gemoedstoestanden. Maar hij kijkt niet alleen naar zichzelf als persoon, maar vooral naar zichzelf als ‘photographe’. In ieder zelfportret ziet hij telkens weer zijn eigen

[p. 35]

pogingen tot fotografie terug. In het album zelf laat hij het er vervolgens mooi bij zitten. Portretten en stillevens, negatieven, positieven tamelijk willekeurig door elkaar heen geplakt, zonder chronologie, structuur of hoofdstukken uit het leven. Echt autobiografisch is het ook al niet. Het album is onvergelijkbaar met onze snapshots en ons familiealbum, omdat het zich zo richt naar de matrix van de kunst en omdat de fotografie nog zo statisch en langzaam is.

Zelfreflectie, zelfbeeld, zelfportret, zelfbewustzijn. Kunnen foto's het echte leven eigenlijk wel schetsen? Weten we niet veel meer uit heel andere bron... Asser is een man van aanzien: procureur, advocaat, eerste joodse lid van de Provinciale Staten in Noord-Holland. Daarnaast is hij amateurkunstenaar en amateurfotograaf. In het persoonlijke leven is hij sensitief, getekend door een moeizame verhouding tot zijn moeder die enkele malen de hand aan zichzelf slaat. Hij kent enkele mislukte liefdes, trouwt rijk, maar - en dat zien we duidelijk op de foto's - niet met moeders mooiste. Bij zijn vaders overlijden raakt hij ‘en mauvais mine’ en in een van zijn chronische depressies. Hij wordt in zijn familie altijd een beetje gek gevonden. Wanneer een goede vriend van Eduard voor een gesloten deur staat aan diens huis aan het Singel, beschrijft deze in een brief aan zijn verloofde spottend wat hij daar had zúllen aantreffen. Eduard zal wel kippetjes op de binnenplaats aan het fotograferen zijn: de trivialiteiten uit la vie historique et philosophique d'un photographe.