De Gids. Jaargang 164

[p. 23]

Huub Beurskens
Een westers rivierlandschap in China

De foto die Donald Mennie circa 1912 vervaardigde van het rivierlandschap bij Deekee in China vertegenwoordigt een dramatisch moment. Terwijl het beeld op zich allerminst een dramatische sfeer ademt. De Brit Donald Mennie, directeur van een gerenommeerde handelsfirma, fotografeerde voor zijn plezier, maar deed dat, zoals zijn rivierlandschap getuigt, op professionele wijze. Hij benaderde het Chinese landschap vanuit de visie en met de technieken van de zogenaamde pictoralisten. Deze pictoralisten, tegen het einde van de negentiende eeuw, waren van mening dat hun foto's als artistiek evenwaardig aan schilderijen moesten worden beschouwd. Zij besteedden dan ook uitermate veel aandacht aan aspecten als compositie, ruimtewerking en sfeer. En om het gewenste effect te bereiken wendden ze allerlei middelen aan om het beeld te bewerken. Bij het afdrukken bijvoorbeeld manipuleerden ze de tonaliteiten, ze behandelden het beeld met hun vingers of met penselen en andere gereedschappen, verwijderden elementen die ze niet passend vonden en kozen bewust voor een bepaalde papiersoort. Op die manier werd elke afdruk een uniek beeld. Zo is ook Mennie's Minlandschap een onmiskenbaar overwogen gemaakt en bewerkt beeld. De grote, donkere oeverpartij met de diagonaal van de grillig gevormde boom naar links, vormt in meerdere opzichten een prachtig contrast met en daarmee een sterk repoussoir voor de zachte, verstilde tonaliteiten van lucht, bergen, boten en het water dat, als het al lijkt te stromen, naar rechts glijdt in dat nadrukkelijk horizontale vlak.

‘The Min River at Deekee’ is inderdaad net een schilderij. Maar dan wel een schilderij in de traditie zoals die zich vanaf de renaissance tot in de romantiek had ontwikkeld. Een traditie waarin het kijken met één oog, naar één vluchtpunt en één horizon en dus vanuit één standpunt allesbepalend was voor de enscenering van de ruimtesuggestie. Een traditie waarin in feite zelfs verlangd werd naar de uitvinding van de fotografie, dat wil zeggen naar de mogelijkheid

[p. 24]

Donald Mennie, The Min River at Deekee, 1912, uit: Donald Mennie, China North and South, 1912

om het beeld te fixeren dat het ene oog van de glazen lens opleverde - want het gebruik van de camera obscura kende men al in de renaissance.

De foto van Donald Mennie uit 1912 past dus perfect in de ontwikkeling van de dominantie van het centraal perspectief. Maar juist rond het jaar 1912 braken enkele westerse kunstschilders radicaal en, wat hen betrof, voorgoed met de traditie van het vaste, eenogige standpunt. Pablo Picasso, Georges Braque en Juan Gris schilderden landschappen, portretten en stillevens met een bewegende blik en bijgevolg werd ook de tijdsbeleving in hun werk geïncorporeerd. Het is een moment dat zich al aankondigde in het werk van Edouard Manet en Paul Cézanne. En het is misschien wel uitgerekend de fotografie, het langszij komen van de fotografie met artistieke pretenties waardoor de schilders die we nu zijn gaan kennen onder de ongelukkig gekozen naam kubisten, intuïtief, dat wil zeggen, veeleer praktiserend dan prakkiserend, inzagen dat het ervaren van ruimtelijkheid heel wat meer, in elk geval heel wat anders kon zijn dan het toepassen van een bedacht, min of meer mechanisch schema.

Een van de eersten die nadien, aan het einde van de twintigste eeuw, het belang van de kubistische schilderkunst in dit opzicht heeft beseft en de draad weer heeft opgepakt is de Britse kunstenaar David Hockney. En bijna als vanzelfsprekend is Hockney op een ge-

[p. 25]

geven ogenblik vanuit het kubisme terechtgekomen bij de traditionele, eeuwen oude Chinese schilderkunst, waarin het landschap gepresenteerd werd als een verhaal, als een vertelling van de zich in en door de ruimte verplaatsende beschouwer. Berg- en bospartijen worden boven elkaar gestapeld, hele landschapspercelen klappen als het ware omhoog, we kijken om hoeken en zowel onder bruggen als eroverheen, we zien een meer achter een heuvel. Deze schilderkunst ging, aldus Hockney, ‘over de beschouwer in en niet buiten het schilderij’. En dat is precies wat je van de ‘fotoschilderkunst’ van iemand als Donald Mennie niet kunt zeggen.

Mennie's riviergezicht is een bijzonder fraai staaltje van gedistantieerde romantische esthetiek. Uit 1912. In dat jaar werd een einde gemaakt aan het Chinese keizerrijk. De zogenaamde Revolutionaire Alliantie vormde in Nanking een provisorische regering en installeerde haar leider Sun Yatsen als president. Het was het begin van een chaotische periode die uiteindelijk, in 1949, uitmondde in de stichting van de Volksrepubliek China, de republiek die in het midden van de jaren zestig een Culturele Revolutie decreteerde. En wie zich de staatsschilderkunst uit die tijd voor de geest haalt, kan zich toch onmogelijk anders voorstellen dan dat die totstandgekomen is met westerse hulp, dat wil zeggen, met behulp van dat vastgepinde, ene oog, staatshoofd in het land der blinden... Of is dit nu ál te kort door de bocht? Wellicht. Terug derhalve naar ‘The Min River at Dekee’. Wat een rust, wat een harmonie, wat een verte daar, in dat verre oosten. Niks geen dramatiek.