De Gids. Jaargang 163

[p. 821]

Huub Beurskens
Een Nederlandse ‘Kasen’

Toen Tatjana Daan van Poetry International me vroeg mee te denken over de invulling van een weekendprogramma met en rond Japanse poëzie dat in oktober in Rotterdam zou moeten plaatsvinden, kwam ik algauw op het idee om eens te proberen samen met drie andere Nederlandse dichters een traditioneel Japans kettingvers te schrijven. Eerder, voor De Gids van mei/juni 1998, had ik met Noriko de Vroomen een complete zitting van een Japanse renku uit de zeventiende eeuw vertaald. Daarbij had ik als een oprechte dilettant de smaak te pakken gekregen, was zelf van alles en nog wat gaan uitproberen met vormen als haiku en tanka. Het leek me aardig de vier Japanse dichters die naar Rotterdam zouden komen te vragen eveneens zo'n renku te schrijven. Als het Nederlandse kettingvers in het Japans en het Japanse in het Nederlands zouden worden vertaald, leverde een vergelijking van de twee resultaten wellicht interessante perspectieven in twee richtingen tegelijk op.

De Japanse dichters bleken inderdaad bereid om, onder leiding van Makoto Ōoka, een kettingvers voor Rotterdam te schrijven. Maar met hun toezegging diende zich ook al de eerste verrassing aan: de Japanners zouden hun renku in vrije versvormen schrijven, want de kunst van het werken in de traditionele versvormen met een vaste volgorde van het aantal lettergrepen per regel zeiden ze niet meer machtig te zijn. Terwijl ik juist het als heel wat minder compact te boek staande Nederlands die lettergreepverzen als dwingend wilde opleggen, misschien niet zozeer het Japanse alswel het Europese adagium indachtig dat zich juist in de beperking de meester kan tonen.

Het Japanse kettingvers maakte een grote bloei door in de tweede helft van de zeventiende eeuw. Aanvankelijk was het gebruikelijk kettingen van maar liefst honderd verzen te schrijven. Maar met name Bashō stapte over op de zogenaamde kasen, een kettingversvorm die uit zesendertig verzen bestond. Algauw telden praktisch alle renku's zesendertig verzen. Voor een niet onbelangrijk deel is deze populariteit van de kasen toe te schrijven aan veranderende sociaal-economische omstandigheden. Terwijl in het begin van de zeventiende eeuw het schrijven van de meeste poëzievormen en zeker van kettingverzen voornamelijk werd beoefend door de aristocratie, gingen zich in de tweede helft van de eeuw steeds meer andere sociale groepen met deze kunst bezighouden, met dit verschil dat kooplieden, handwerkslieden, welvarende boeren en samoerai gewoonweg de tijd en mogelijkheden niet hadden om in zittingen te participeren die vaak 's morgens vroeg begonnen om pas 's nachts te eindigen. Als het even meezat kon een kasen in drieëneenhalf uur worden uitgevoerd. Soms nam zelfs een hele kasen nog te veel tijd in beslag en besloot men tot een zitting van achttien verzen. Hoe dan ook leidde het terugbrengen van de omvang van de zitting tot meer controlemogelijkheden over het geheel en tevens tot meer alertheid, verrassingen en spanning.

Voor het renkuproject van de Nederlandse dichters was het voor de deelnemers en is het

[p. 822]

evenmin voor de lezers noodzakelijk om de hele gang van zaken en alle finesses van de voorschriften tijdens een traditionele kasen te kennen. Zo is het in dit verband irrelevant te weten hoe de verzen werden genoteerd op stukken papier die op bepaalde wijze werden gevouwen.^1. Sowieso stond het voor mij al spoedig vast dat we niet zouden moeten proberen om met vier Nederlandse dichters bij elkaar te gaan zitten om in vier of vijf uur een complete renku te creëren. Als het hedendaagse Japanse dichters al ontbrak aan een vanzelfsprekende omgang met de traditie, dan zouden Nederlandse dichters zich ten enenmale opgelaten voelen onder zoveel regels tegelijk. Bovendien herinnerde ik me de frustratie van drie Nederlandse dichters die zo'n veertien jaar geleden tijdens Poetry International onder leiding van, ook toen, Makoto Ōoka en met gebruikmaking van vrije vormen wél zo'n aaneengesloten zitting hadden uitgeprobeerd. Maar Bashō en consorten beschikten niet over de communicatiemiddelen van tegenwoordig en waarom zouden wij geen post, fax of e-mail inzetten?

Na overleg met Noriko de Vroomen nam ik me voor in elk geval de volgende spelregels te laten gelden. De verzen van de renku bestaan alternerend uit twee en drie regels. Een vers van drie regels telt respectievelijk vijf, zeven en vijf lettergrepen. Het tweeregelige vers telt tweemaal zeven lettergrepen. Op traditionele plaatsen in de ketting is een bepaald vers verplicht een maanvers, een bloesemvers, herkenbaar aan een zogenaamd seizoenmeldend woord, of een liefdesvers. (De lezer zal zelf kunnen vaststellen waar deze verzen zich in het geheel bevinden.) Zo'n thematisch gebonden vers kent ook een of meer bijbehorende trefwoorden. Elke dichter reageert op het vers van zijn of haar voorganger. De ketting moet tegelijkertijd een voortgaande beweging behouden; er kan bijvoorbeeld niet worden teruggekeerd naar een vroeger vers. Het spreekt bijna vanzelf dat de verdeling van de verzen in regels van bepaalde aantallen lettergrepen iets geheel anders is dan het willekeurig in drieën hakken van een zeventien lettergrepen tellend vers of dan alleen maar een visuele tweedeling van een vers van veertien syllaben. Daarnaast dienen de verzen inhoudelijk zo concreet mogelijk te zijn.

Ik had dus ook drie deelnemers naast me nodig die als dichter in eerste instantie eerder waarnemend en beeldend dan beschouwelijk en abstraherend ingesteld waren. Die er bovendien geen hekel aan hadden te moeten werken binnen nauwe vormkaders. Die ondanks het ontbreken van een zandloper of schaakklok snel en betrouwbaar zouden reageren. En uiteraard zou ikzelf als gastheer niemand willen inviteren wiens eigen werk ik niet met plezier zou lezen. En zo werd Wiel Kusters mijn hoofdgast; iemand die er met twee in de marge verschenen verzamelingen abecedaria al blijk van had gegeven graag met formele ‘beperkingen’ te werken. En Joke van Leeuwen en Peter van Lier werd gevraagd zich bij ons te voegen.

Geheel volgens de traditie opende de hoofdgast de zitting. Het thema voor het eerste vers werd overigens voor zowel de Japanse als Nederlandse renku vastgesteld door Makoto Ōoka: zomer. En volgens dezelfde traditie mocht ik als gastheer vervolgens reageren. En toen bevonden we ons al op een weg waarvan niemand van ons vieren kon vermoeden hoe die zou gaan lopen.

Aan het einde gekomen van ‘De koperen schijf’ voorzag ieder van ons zijn of haar verzen nog van een summiere toelichting. En we vonden het een beetje jammer dat zo'n kasen maar zesendertig verzen telde.

1. Wie meer wil weten over de vormvoorschriften beveel ik een publicatie aan van Haruo Shirane, Traces of Dreams - Landscape, Cultural Memory, and the Poetry of Bashō, Stanford University Press, Stanford, California, 1998.