De Gids. Jaargang 163

[p. 313]

Kees Bokweide
Van de leesplank
Blaffen tegen de zwarte zon

Er bestaat een oeverloze sketch van Monty Python waarin een gerant zich bij een echtpaar excuseert met de mededeling dat hij zelfmoord gaat plegen. Als hij ziet dat de man en vrouw geschokt reageren op zijn woorden, voegt hij er lachend en tot hun opluchting nog aan toe dat hij het ‘niet vanwege iets ernstigs’ gaat doen. Misschien heeft de gerant alleen maar - stel je voor - kiespijn... Lachen!

Aan de ‘gevallen’ van zelfmoord die Jeroen Brouwers bij elkaar heeft gebracht in zijn boekpublicatie De zwarte zon (essays over zelfmoord en literatuur in de twintigste eeuw), ligt zonder uitzondering wel degelijk ‘iets ernstigs’ ten grondslag. Of het nu de Russische schrijver Garsjin, de Japanner Akutagawa, de Amerikaan Hart Crane of de van oorsprong Oostenrijker Jean Améry betreft, of het nu gaat over de Belgische auteur Daniël Robberechts, de Nederlandse schrijver Adriaan Venema of over Klaus Mann, steevast lijkt het leven van de beschreven personen voldoende ernstige aanleiding voor het zelfgekozen einde te hebben bevat. Achteraf kun je uiteraard ook nooit anders concluderen dan dat die ene specifieke zelfmoord voortkomt uit dat ene unieke leven en er een onlosmakelijke eenheid mee vormt en daarmee een feit is waarover geen discussie mogelijk is. Wel kun je je afvragen hoe het komt dat bepaalde omstandigheden voor de ene persoon kennelijk onontkoombaar tot zelfmoord leiden, terwijl anderen soortgelijke of zelfs pijnlijker omstandigheden uithouden tot de ‘natuurlijke’ dood erop volgt. Je kunt over de dood nauwelijks anders spreken dan in dooddoeners, maar belangstelling voor zelfmoordgevallen is per definitie belangstelling voor het leven en dus voor jezelf. ‘Protocollen over de zelfverkozen dood’, zijn algauw doodsaai, namelijk wanneer ze bestaan uit niet meer dan een droge, objectieve opsomming van data, of bieden de mogelijkheid tot een voyeuristische en spiegelende inkijk in de mening en vooral houding van de opsteller van zulke protocollen.

In een bespreking van De zwarte zon (in Trouw van 19 november 1999) merkt de recensent in een enigszins slopende stijl het volgende op over de gevallen die Brouwers de revue laat passeren: ‘Omdat je van al deze schrijvers weet hoe het afloopt, lijkt hun leven van meet af aan in het teken van de dood te staan. Dat is wel enigszins slopend voor wie al deze portretten achter elkaar leest. Ik betrapte er mijzelf op dat ik hoopte dat er nu eens bij wijze van verrassing géén zelfmoord zou plegen. Maar nee natuurlijk.’

Zelf ben ik in De zwarte zon wel degelijk een schrijver tegengekomen die geen, althans nóg geen einde aan zijn leven maakte: de auteur. Dat klinkt misschien als een flauwiteit, maar ik bedoel het alleszins ernstig.

Jeroen Brouwers publiceert al decennialang over literatuur en zelfmoord. Hij is genoeg door de wol geverfd om zich er blijvend van bewust te zijn dat het schrijven van zelfmoordprotocollen uiteindelijk neerkomt op een voortdurend aftasten en problematiseren van je eigen positie in en ten opzichte van het le-

[p. 314]

ven. Het interessante aan De zwarte zon is dat het er in eerste instantie op lijkt dat de verteller objectief is. Hij vermeldt de ene van levenspessimisme getuigende quote na de andere, zonder er zijn persoonlijke mening over te geven. Hier en daar neemt hij zelfs afstand door bepaalde motieven te bagatelliseren. Nadat hij Nico Slothouwer heeft geciteerd die negen jaar voor zijn dood van mening was dat hij eigenlijk eerst ‘één uiterst smerig boek’ zou moeten schrijven, verzucht Brouwers: ‘Had hij zo'n boek maar geschreven in plaats van zo overhaast zijn strop te knopen. (...) Met zo'n boek zou hem mogelijkerwijs een langer naleven beschoren zijn geweest dan het geval zal zijn met dit “Verzameld werk”.’ Maar juist zo'n opmerking, zeker met het woord ‘naleven’, zegt dan plotseling op zijn minst net zoveel over de verteller als over zijn personage, de suïcidant. Even kan Brouwers het niet voorkomen of laten uit de rol te vallen die hij zichzelf heeft toebedacht.

Door het hele boek heen lijkt de verhouding tussen de verteller en zijn suïcidanten op het spanningsveld tussen twee magneten die met dezelfde polen in elkaars richting worden gedrukt. Alleen wordt de magneet van de verteller zo nu en dan door die spanning net even te ver zijwaarts gedrukt waardoor hij in een ogenblik finaal draait en met zijn andere pool op de magneet tegenover hem vastklikt, waarna hij weer gauw moet worden ontkoppeld. Dat vastklikken gaat ook steeds vergezeld van geluid, dat van stemverheffing en krijgstaal. Meerdere keren bijvoorbeeld fulmineert Brouwers als uit het niets (namelijk dat van de zelfmoord van een ander) tegen de literaire kritiek. ‘En het janhagel van de kritiek niet te vergeten!’ roept hij opeens wel erg hard uit in zijn stuk over de Frans-Belgische auteur André Baillon. ‘De luiheid en ongeïnteresseerdheid van de doorsnee literaire criticus dateren niet van gisteren of vorige week,’ schampert hij in zijn artikel over Robberrechts. ‘Zelfmoord vanwege literaire miskenning, afwijzing, doodzwijging, onbegrepenheid, hondse kritiek?’ vraagt hij zich elders hardop af, om slechts enkele alinea's verder het antwoord te formuleren: ‘Zelfmoord na onder de maaimachinemessen van de kritiek te zijn fijngehakt.’ Met onverholen instemming haalt hij dan ook Harry Mulisch aan: ‘Vele kritici moeten in het water geworpen worden.’

Het is duidelijk, Jeroen Brouwers levert hier een ‘zelfgevecht’ - een barbarisme dat ik gebruik omdat het een woord is dat al dan niet gemakkelijk kan leiden tot moord, tot ‘zelfmoord’. In De zwarte zon is Brouwers er kennelijk nog niet uit - en dat maakt het boek uiteindelijk zowel ongemakkelijk als intrigerend. Is die literatuur, is dat denkbeeld van een literair ‘naleven’ en van artistieke onsterfelijkheid niet een waanbeeld? En wat gebeurt er als je dat beeld loslaat? Valt dan de bodem letterlijk onder des schrijvers voeten weg? In de levenshouding van Daniël Robberechts herkent Jeroen Brouwers veel van zichzelf: ‘Ik weet waar Robberechts het over had. Ikzelf heb, uit afkeer voor zo ongeveer alles buiten de muren van mijn huis, mijn leven op exact dezelfde manier ingericht als hij het heeft gedaan. Gevolg: wereldvreemdheid, mensenangst, introversie die snel en gemakkelijk leidt tot wat Robberechts “steriel gepieker” noemde.’ Maar, zo lijkt Brouwers verder te willen zeggen, mij overkomt niet wat hem is overkomen, want ik ben een echt literaire schrijver: ‘Ik vond hem toen al meer een filosoof dan een schrijver (...). Hij had geen inbeeldingsvermogen, het schrijven van fictie ging hemzelf niet goed af.’ Robberechts droomde ervan een schrijver te zijn zoals een appelboom een appelboom is, maar hij kwam, aldus Brouwers, ‘uiteindelijk niet meer los uit het zelfgesponnen web van theorieën omtrent literatuur en werkelijkheid’.

Ik kan niet ontsnappen aan het vermoeden dat Brouwers hier zichzelf moedwillig of wanhopig (wat vaak op hetzelfde neerkomt) een rad voor ogen draait. Hij heeft maar liefst vijf boekpublicaties op zijn naam staan die expliciet de zelfmoord als thema hebben, waarbij het onmogelijk valt te ontkennen dat de relatie

[p. 315]

tussen schrijverschap en zelfmoord hem daarbij het meest bezighoudt. Het spinnen en naspinnen van al die webben heeft zonder meer heel wat tijd (jaren!) gevergd, tijd ten koste van tijd voor fictie... En Brouwers weet uiteraard maar al te goed dat het gros van de schrijvers die schreven over zelfmoord uiteindelijk de onbeschrijfelijke daad zelf bij het woord hebben gevoegd. Noblesse oblige? Of zou het hem lukken de ‘onthechtheid’, zoals Brouwers het noemt, te bereiken zoals E.M. Cioran die formuleerde? ‘Zoveel aan zelfmoord te hebben gedacht dat het bijzaak wordt of men zich van het leven berooft of niet.’

Al lezende in De zwarte zon bedacht ik dat Jeroen Brouwers misschien maar één iets wanhopig betreurde: dat je in de kunst, in de literatuur tot veel, tot heel veel bij machte bent, maar dat je er nooit en te nimmer zelfmoord in kunt begaan, dat zelfmoord altijd buiten de literatuur plaatsvindt, moet plaatsvinden. Een ernstige reden om zelfmoord te plegen voor iemand die zichzelf in de eerste en laatste plaats als schrijver ziet...? Hoe dan ook een vaststelling die hem zal beklemmen.

Een paar keer gebruikt Brouwers ‘fluiten in het donker’ als metafoor van het heldhaftig, tegen beter weten in proberen te bezweren van de angst. Veeleer dan een fluiter in het donker is Brouwers zelf, getuige zijn heftige uitvallen naar literaire kritiek en coterie, het type van een blaffer. Een blaffer tegen een zwarte zon. ‘Niet zelfmoord behoort tot de karakteristieke neigingen van schrijvers, zoals vaak ten onrechte wordt beweerd,’ blaft hij zichzelf moed in, in de hoop de bewijsvoering niet alleen echoënd maar ook omgekeerd van de zwarte ster te horen terugkomen, ‘maar zuipen, verslaafdheid aan bewustzijnsverplaatsende middelen, om toe te geven aan de behoefte weg te zijn uit eigen angsten. De beklagenswaardigheid van schrijvers bestaat eruit dat ze hun angsten, na ze te hebben overwonnen, opnieuw moeten oproepen om er literatuur van te maken.’

Hoeveel begrip ik ook voor dergelijke spiegelgevechten en bijbehorende schijnredeneringen kan opbrengen, ik zou toch eerst nog eens een grondige gebitsbehandeling willen adviseren. Dat zeg ik om drieërlei redenen. De eerste is uiteraard gelegen in het feit dat ik tandarts ben en niet alleen moet, maar zeker voorlopig ook wil blijven kunnen leven. Maar ik ben in De zwarte zon zeker drie keer op een brug tussen tandbederf en zelfmoord gestoten! Van voor mij prikkelende meerduidigheid is de volgende formulering die Brouwers gebruikt als hij het over Hart Crane heeft: ‘Tot zijn vaders commercie in tandbedervende waar voelde hij zich allerminst aangetrokken (...).’ Ronduit opwindend is voorts de opmerking dat, zo Brouwers, André Baillon schrijven vergeleek met tandpijn. Nog opwindender daarna de opmerking van Daniël Robberechts dat de dood voor hem neerkwam op ‘nooit meer tandpijn’...! Freudianen zullen er pap van lusten. Persoonlijk vind ik het een van slapheid getuigende vergelijking. Ook ik heb mijn Améry en Cioran op de boekenplank staan, maar dan wel in de onmiddellijke nabijheid van Alain - ik kom nu bij de derde reden voor mijn gebitsbehandelingsadvies -, de Franse filosoof-schrijver die er, met name in zijn Propos sur le bonheur, bij herhaling op wijst dat niet alleen de geest de lichaamstaal kan beïnvloeden maar dat het omgekeerde net zo goed kan gelden en werken. Ik heb patiënten onder handen gehad met een compleet kerkhof. Was het verwonderlijk dat ze geen reden tot lachen meer meenden te hebben? Natuurlijk niet. En nu? Ze laten hun tanden weer zien en dat heus niet alleen onder een zwarte zon.