De Gids. Jaargang 163

[p. 302]

Frans W. Saris
Een kwestie van beschaving

Als wij vanuit de ruimte naar de aarde kijken, zien we dan een bolvormige kaars half opgebrand? Of een ruimteschip dat zijn uitlaatgassen loost in zijn eigen cockpit? Maken wij het klimaat op aarde willens en wetens onleefbaar voor generaties na ons? Zijn we sinds de industriële revolutie begonnen aan een mondiale suïcide?

Milieuactivisten blaken niet van optimisme. Toen de aarde opkwam aan de horizon van de maan, een van de meest opzienbarende beelden uit de eeuw die nu achter ons ligt, zagen wij voor het eerst de wervelende witte wolkenslierten, boven de continenten, oceanen en ijskappen, de fijne schakering van zacht blauwe, groene en gele tinten tegen die pikzwarte achtergrond met fel stralende sterren. We zagen onze planeet eenzaam in een oneindig heelal. De milieubeweging maakte er al snel een cliché van, hun reclameboodschap, een bolvormige kaars die langzaam maar zeker opbrandt.

Een manier om naar de ontwikkeling van de mens te kijken is zijn productiviteit te meten. Door gebruik te maken van de ‘paardenkracht’ van zijn vee vergrootte de boer zijn productiviteit met een factor tien. De ontdekking van waterkracht betekende nog eens een factor zes en de stoommachine gaf weer een extra orde van grootte. Het gebruik van gemotoriseerd vervoer reduceerde de reistijd enorm, ongeveer een factor honderd in vergelijking tot het paard, en vergrootte ook nog eens de mogelijkheden om goederen naar de markt te kunnen brengen. De directe beschikbaarheid van overvloedige en goedkope energie verschaft velen een ongekend comfort, mobiliteit en productiviteit.

Sinds de eerste oliecrisis weten we dat de wereld beschikt over enorme voorraden fossiele energie. Het beeld van de omvang van de reserves is in de afgelopen decennia sterk gewijzigd. In de jaren zeventig en begin jaren tachtig wisten we zeker dat de voorraden snel op zouden raken. Inmiddels zijn met behulp van nieuwe winning- en exploratietechnieken grote reserves opgespoord en kunnen voorraden beter en goedkoper worden benut. De commercieel en technisch winbare reserves voor de komende vijftig jaar zijn twee keer zo groot als de cumulatieve vraag over dezelfde periode, uitgaande van een matige groei van de wereldbevolking en een economische groei van twee tot drie procent per jaar. De nog niet commercieel of technisch winbare reserve is nog eens vijfmaal de vraag en dan zijn clathraten, aardgas dat voorkomt in insluitsels op diepe zeebodems, niet meegenomen. Als deze winbaar worden, heeft de wereld naar verwachting voldoende fossiele brandstof voor vele honderden jaren. Hoewel het soms lijkt of onze bol in lichter laaie staat, is onze kaars nog lang niet opgebrand.

Toegang tot en gebruik van grote hoeveelheden energie zijn niet gelijk verdeeld over de landen in de wereld, evenmin tussen arm en rijk binnen elk land. In de VS is het energiege-

[p. 303]

bruik per hoofd van de bevolking dertig maal het gebruik in Midden-Afrika. In de ontwikkelingslanden beschikt een minderheid over moderne vormen van energie, de meerderheid moet het nog steeds hebben van brandhout dat dagelijks gesprokkeld wordt. Twee miljard mensen, een derde van de wereldbevolking, zijn niet aangesloten op een lichtnet. Deze grote ongelijkheden zorgen voor sociaal economische en politieke spanningen over de hele wereld.

Voorlopig zijn er nog genoeg kolen, olie en aardgas om aan de sterk stijgende behoeften te voldoen, maar als wij fossiele brandstoffen blijven gebruiken voor onze energievoorziening, is dat schadelijk voor onze gezondheid, het milieu en het klimaat op aarde. Onderzoek naar klimaatverandering toont aan dat nu reeds een derde van alle koolzuurgas in de atmosfeer is gebracht door de mens, bij het verstoken van kolen, olie en in mindere mate gas. Als in de komende eeuw de wereldbevolking groeit naar twaalf miljard mensen en de energievoorziening afhankelijk blijft van fossiele brandstoffen dan stijgt de uitstoot van koolzuurgas en andere schadelijke gassen van vijf naar dertig miljard ton per jaar. Deze blijven in onze dampkring hangen, laten het zonlicht door maar niet de straling van de aarde waardoor het hier steeds warmer wordt. Naast dit versterkte broeikaseffect treedt ook verzuring op van het milieu en komt er fijn stof in de lucht met schadelijke gevolgen voor onze gezondheid en die van planten en dieren. De schok der herkenning die ons beving toen we voor het eerst onszelf vanuit de ruimte zagen, betrof niet alleen het besef dat onze voorraden eindig zijn, dat er grenzen zijn aan de groei, maar ook dat wij verantwoordelijkheid dragen voor onze biosfeer.

Klimatologen, atmosfeerchemici, oceanografen, wis- en natuurkundigen, biologen, geologen en sociologen werken samen in grote onderzoeksprojecten om de werking van het mondiale ecosysteem te leren begrijpen en zicht te krijgen op de toekomstige ontwikkelingen van het klimaat. Hun scenario-studies laten zien dat de gemiddelde temperatuurstijging op aarde, als gevolg van het versterkte broeikaseffect, kan oplopen van een halve graad nu tot veertien graden over honderd jaar. De betekenis van dit onderzoek kan moeilijk worden overschat: een stijging van veertien graden overtreft elke natuurlijke temperatuursvariatie op aarde sinds de laatste ijstijd met een factor zeven. Bovendien zijn de klimaateffecten ongelijk verdeeld over de aarde zodat lokale variaties het leven ter plaatse al spoedig onmogelijk kunnen maken. Zijn recente calamiteiten in Bangladesh, Venezuela en ook bij ons in Europa daarvan de voorboden?

Klimaatverandering bracht honderdzestig landen ertoe op de wereldconferenties in Rio en in Kyoto afspraken te maken tot het verminderen van de uitstoot van broeikasgassen. Vervolgens heeft de Europese gemeenschap deze vertaald in afspraken met de lidstaten. Zo kwam het dat de regering van ons kleine landje onlangs een Uitvoeringsnota Klimaatbeleid publiceerde, waarin staat hoe wij kunnen voldoen aan onze Kyoto-taakstelling om de uitstoot van broeikasgassen in 2010 ten opzichten van 1990 met zes procent te verminderen

Klimaatbeleid wordt door sommigen met hoongelach weggewuifd en niet alleen in Nederland. Allereerst zijn daar de Gaia-gelovigen, zij zien moeder aarde als superorganisme die het leven zelf instandhoudt en zorgt voor een comfortabel klimaat. Terwijl de atmosferen van onze buurplaneten, Venus en Mars, voornamelijk bestaan uit koolzuurgas is de lucht die wij inademen een mengsel van zuurstof, stikstof en waterdamp, met sporen koolzuurgas, methaan en waterstof in een dynamisch evenwicht. De gassen op aarde reageren met elkaar en met het aardoppervlak in een combinatie van biologische en geologische processen die het evenwicht en dus ook het leven zelf in-

[p. 304]

standhouden. Als de aarde dood zou zijn, zou de atmosfeer in korte tijd net zo'n samenstelling krijgen als die van Venus of Mars. De Gaia-gelovigen wijzen erop dat het leven op aarde zich miljarden jaren heeft ontwikkeld ondanks dramatische veranderingen die zich hebben voorgedaan in de samenstelling van de atmosfeer. Ze suggereren dat het wel mee zal vallen met de gevolgen van de menselijke invloed op het klimaat. Er wordt echter voorbijgegaan aan het feit dat de in het verleden opgetreden klimaatschommelingen, geplaatst in onze tijd, niet voor alle vormen van leven maar voor tenminste een deel van de huidige wereldbevolking catastrofaal zou uitpakken.

De tweede oppositie tegen klimaatbeleid komt van sommige politici en lobbyisten, de eigenbelanghebbenden, die met een vertragingstactiek bezig zijn. Zo worden in het huidige regeerakkoord voorwaarden gesteld aan ratificatie van Kyoto. Ondertekening door de VS en Japan lijkt een redelijke eis want zij leveren de grootste bijdrage aan de uitstoot van broeikasgassen. Maar zij stellen op hun beurt weer als voorwaarde dat ook de ontwikkelingslanden de Kyoto-doelstellingen ondertekenen. En de ontwikkelingslanden willen niet meedoen zolang zij veel minder energie per hoofd van de bevolking verbruiken dan de geïndustrialiseerde landen. Wij kunnen moeilijk China en India het recht ontzeggen zich net zo te ontwikkelen als wij, maar als zij kolen blijven stoken gaat het met ons aller klimaat geheid verkeerd. Daarom willen de rijke landen de mogelijkheid hebben klimaatdoelstellingen in het buitenland te implementeren. Het klimaatprobleem is een mondiale zaak en het is veel goedkoper energiebesparende maatregelen te realiseren in landen met een zwakke infrastructuur, zoals in Oost-Europa en in ontwikkelingslanden. Maar de ontwikkelingslanden zijn bang dat wij hun ontwikkeling gaan bepalen en zij eisen de transfer van de moderne technologie en die willen wij niet gratis ter beschikking stellen. Een andere voorwaarde in ons regeerakkoord betreft de Nederlandse concurrentiepositie. Als wij de enigen in Europa zijn die energiebesparing en duurzame energie stimuleren door belastingheffing op fossiele energie dan werkt dat in het nadeel van onze export. Er moet dus nog veel onderhandeld worden voordat klimaatbeleid een feit is.

Natuurlijk zijn er ook ‘groene-gelovigen’. Recent onderzoek wijst uit dat ruim veertig procent van alle Nederlandse bedrijven en huishoudens bereid zijn ‘groene’ energie af te nemen tegen de huidige meerprijs. Bij enquêtes als deze moet rekening worden gehouden met een zekere vertekening door sociaal wenselijke antwoorden. Maar ook als slechts een kwart van het aangegeven potentieel reëel is, betekent dit dat meer dan 750.000 Nederlandse huishoudens en meer dan 50.000 bedrijven bereid zijn ‘groene’ energie af te nemen, een verdubbeling van duurzame energie in ons land. De markt voor duurzame energie is nog klein maar met een groeipercentage van dertig procent per jaar hoort deze, samen met de informatietechnologie, tot de snelst groeiende bedrijfstakken ter wereld.

Is er wereldwijd wel een volledig duurzame energiehuishouding mogelijk? Als we het klimaat op aarde niet willen bederven, als we niet willen stikken in onze uitlaatgassen, moeten we de energievoorraden van deze bol niet als een kaars opstoken. De aarde is niet alleen, de zon straalt er dagelijks omheen. In veertig uur stuurt de zon net zoveel energie naar de aarde als wij met z'n allen in een jaar verbruiken. In principe is er dus meer dan genoeg zonneenergie, de kunst is om die beschikbaar en betaalbaar te maken voor iedereen. Zonnecellen, die zonlicht direct omzetten in stroom, zijn nu nog duur maar in afgelegen gebieden zonder lichtnet, zijn ze nu al concurrerend. In kuststreken met veel wind kunnen windturbines op zee voor energie zorgen. Op de Noordzee is zo'n 40.000 vierkante kilometer nog ongebruikt en op dat oppervlak is een ‘stroomak-

[p. 305]

ker’ mogelijk die voor 230 miljoen huishoudens concurrerend elektriciteit produceert. In dichtbevolkte gebieden kan afval en biomassa hergebruikt worden. Door het te vergassen ontstaat een synthetisch aardgas, geschikt als transportbrandstof en als grondstof voor de chemische industrie, betaalbaar en zonder dat er fossiele kool aan te pas komt. Wordt de komende eeuw de eeuw van de zon? Greenpeace en Shell verwachten het.

In zijn bekende essays over Vuur stelde Joop Goudsblom dat de mens door de eeuwen heen, met steeds verdere specialisatie en onderlinge samenwerking, steeds hogere vormen van vuurbeheersing heeft ontwikkeld. De mate van vuurbeheersing in een samenleving zou gezien kunnen worden als een maat van de onderlinge afhankelijkheid der leden, een maat van beschaving van die samenleving. Bij Goudsblom was de internationale samenwerking om gecontroleerde kernfusie tot stand te brengen het hoogtepunt. Kernenergie draagt niet bij aan de uitstoot van broeikasgassen, maar we krijgen er een radioactief afvalprobleem voor in de plaats. Is het niet evenzeer een kwestie van vuurbeheersing en van beschaving als wij wereldwijd tot afspraken komen om de uitstoot van broeikasgassen tegen te gaan en duurzame energie te ontwikkelen? Is het niet een hoge graad van beschaving als wij een mondiale suïcide zouden weten te voorkomen?

Literatuur:

Rob van Dorland, Radiation and Climate, dissertatie UU 1999.

J. Goudsblom, Vuur en beschaving, de Gids en Meulenhoff 1992

P. Westbroek, Gaia en de zachte krachten van het leven, oratie RUL 1999.

World Energy Assessment, <www.undp.org/seed/eap/activities>