De Gids. Jaargang 162

[p. 992]

Kees Bokweide
Van de leesplank
Zeg me nou niet dat hij nergens is

Jaren geleden behoorde ik een dag en een nacht lang tot die door zuiderlingen meestal met de nek aangekeken noorderlingen die een krampachtige poging doen om mee carnaval te vieren. Nadat ik de carnavalsoptocht aan me voorbij had zien trekken belandde ik, weerloos meegevoerd in een golvende mensenmassa, in een van de stampvolle cafés op De Parade, dé straat van vertier in Venlo. Verkleed had ik me... als tandarts! Hetgeen was geboren uit een mengeling van gêne en gebrek aan creativiteit bleek een groot succes te zijn, want vrijwel niemand passeerde me zonder grappen en grollen. Bovendien stond mijn rol me toe ABN te blijven spreken. Ik had ook niet anders gekund. Het kwam niet alleen door het helse lawaai dat ik het dialect dat de meesten spraken niet kon verstaan, al had ik geregeld een sterk vermoeden van de bedoeling van de uit veel consumptie voortgekomen en met niet weinig consumptie geuite keel- en brabbelklanken. Ononderbroken schalden Venlose carnavalsschlagers uit de luidsprekerboxen. En op een gegeven moment dacht ik iets uit een van die deining bevorderende liedjes te beluisteren en te begrijpen dat rechtstreeks toegang vond tot een reeds als voor de gelegenheid uitgeschakeld beschouwd gedeelte van mijn hersenen. Ik liet de tekst door een toevallige quasipatiënt vertalen en bleek me niet te hebben vergist.

Zek mich nôw neet det hae nörges is, dao isse nog noëts gewaes: ‘Zeg me nou niet dat hij nergens is, daar is hij nog nooit geweest.’ En dat zomaar, als de gewoonste zaak van de carnavalswereld in een feestende en meezingende menigte en zonder dat de tekstschrijver Ludwig, laat staan Wittgenstein heette...

Een tijdje terug pakte ik in een boekhandel een willekeurig boek uit de bonte menigte allernieuwste boeken (een pleonastische formulering, want welke boekhandel heeft tegenwoordig nog iets anders in huis dan allernieuwste boeken?) en sloeg het zomaar open:

Zek mich nôw neet det hae nörges is, dao isse nog noëts gewaes... Als motto boven een verhaal uit - even kijken - De vloek. Van de auteur, Hans Dekkers, had ik nooit iets gelezen. Maar alleen al dat citaat uit die Venlose carnavalsschlager was me de prijs van het boek waard, hoe de lectuur van de verhalen zelf ook zou uitpakken. Ik was verkocht. En nu ik de verhalen van Dekkers heb gelezen kan ik zelfs zeggen dat ik me allerminst bekocht zou hebben gevoeld als dat citaat níet in de bundel had gestaan en ik het boek om welke andere reden desondanks had aangeschaft.

Het minste aan de verhalenbundel vind ik de titel: niet bepaald tot de verbeelding sprekend. En dat is jammer, want alle twintig korte verhalen spreken wel degelijk tot de verbeelding. Er wordt voelbaar met plezier verteld en geschreven. Er wordt vaak verteld vanuit de ‘kleine’ persoonlijke anekdotiek en tegelijkertijd is het onmiskenbaar dat de auteur zich er van bewust is dat hij in een literaire traditie en context literatuur bedrijft. Een aantal verhalen in De Vloek is zelfs gebaseerd op werk en leven van figuren uit de wereldliteratuur. Zo komt in

[p. 993]

‘Chloor voor de ziel’ Jean Genet weer uit de dood en aan het woord door zich te bedienen van een onbekende verteller als spreekbuis, ‘een man die niet eens van mannen houdt en nog nooit een misdaad begaan heeft’. En in ‘De niet-speler’ heeft de verteller de gedaante van Marcellus Emants. Hans Dekkers is dus niet van de straat. Maar hij is erudiet op een bescheiden, geraffineerde wijze. Zijn verhalen, bestaande uit eenvoudige, heldere zinnen, gaan intussen wél vaak over de straat en over de kleine, maar o zo ingrijpende dramatiek tussen mensen in plaats van over wereld- en geschiedenisomvattende zaken. Steeds wordt deze dramatiek gekenmerkt door de onmogelijkheid van de vertellers en protagonisten om de ander op het juiste moment juist te begrijpen, om met de ander, om zelfs met zichzelf echt samen te vallen. Dat klinkt in mijn woorden als gerammel met een leeggegeten koekblik. Dekkers echter weet de gemiste kansen op het begeerde wederzijdse contact in een schrijnen om te zetten. Meer dan eens kan in zijn vertellingen het heden het niet nalaten om tegen beter weten in te proberen het verleden alsnog en eindelijk ten huwelijk te vragen. Een fraai voorbeeld hiervan vormt het verhaal ‘Oude vrienden’, waarin een oogarts na twintig jaar zijn voormalige vriend Marcus ontmoet, met hem het graf van diens vader bezoekt, om daar prompt flauw te vallen. ‘Ik heb het vaker meegemaakt,’ zegt de grafdelver die meehelpt om de oogarts weer bij zijn positieven te krijgen. ‘Het zijn allerlei verdrongen emoties die los kunnen komen. Je hebt er geen weet van.’ Mede door deze gebeurtenis heeft de oogarts het idee echt een vriend terug te hebben gevonden. ‘Wanneer krijg ik hem eens te zien?’ vraagt zijn echtgenote. ‘Nodig hem uit om een keer te komen eten.’ ‘Misschien,’ antwoordt hij. Maar tijdens een nieuwe ontmoeting met Marcus, waarin allerlei gezamenlijke herinneringen worden opgehaald en de oogarts te veel drinkt, beseft hij dat een daadwerkelijke hernieuwing van het oude contact onhaalbaar is.

‘Waaraan denk je?’ vroeg Marcus.

‘Aan oude bekenden.’

Toen ze de ziel van de fles bereikt hadden, besloten ze op te stappen. Voor de ingang van het café probeerde de oogarts Marcus te omhelzen, maar het werd een onhandige, stuntelige manoeuvre. Enkele studenten die naar buiten kwamen, drongen tussen hen in en lachten hem uit. Ineens zag hij wat ze waren: twee oude mannen die hier niet thuis hoorden. Hij greep naar de hand van Marcus. Het was een potsierlijk gebaar.

‘Misschien zien we elkaar nooit meer,’ zei hij.

‘Waarom niet?’ lachte Marcus.

‘Omdat we zo anders zijn.’

Hiermee zou het verhaaltje uit kunnen zijn. Maar dat is het niet. Er volgt nog een slotalinea over de thuiskomst van de oogarts die bij eerste lezing geheel helder en voor de hand liggend is, maar al bij tweede lezing juist in of door die helderheid een transparantie gaat vertonen die ook andere mogelijkheden suggereert. Is de oogarts gewoon stomdronken, ziet hij zijn vrouw daardoor anders dan normaal en valt hij door toedoen van de alcohol languit op de grond? Of is zijn vrouw echt verstard? Valt de oogarts alleen maar door de alcohol of ook, net als op de begraafplaats, door iets anders? Is zijn val onschuldig of juist fataal? Waarom heet de hoofdfiguur het hele verhaal door alleen maar ‘oogarts’, terwijl we de naam van zijn vrouw en van zijn vriend wél vernemen? Is die vriend wel een andere persoon of zou hij ook een alter ego kunnen zijn, het alter ego van de andere, in het verleden aanwezige maar niet gekozen of gegrepen mogelijkheid...? In ‘De niet-speler’ zegt de ikverteller: ‘Soms beleef ik ineens momenten dat ik jaloers ben op de persoon die ik ook zou kunnen zijn.’ Het verhaal ‘De kruipruimte’ begint zo: ‘Net als de man die zich eens onder mijn naam aan de wereld zal openbaren, ben ik geboren in Venlo.’

Bijzonder aan Dekkers' verhalen is dat ze veelal geen echte plot, geen clou of afronding hebben, maar dat hun einde je als het ware terug het verhaal instuurt, waardoor het schrijnende van de hunkeringen naar contact met de

[p. 994]

ander, met het zelf en het verleden iets ongrijpbaars krijgt, in de beste zin des woords gaat zweven, dus loskomt van de pagina en leeft. Deze verhalen gaven me dan ook na afloop telkens de indruk dat ik veeleer bezig was geweest me een stemming, een situatie, een sfeer uit een of andere, maar in feite niet bestaande complete roman te herinneren, dan dat ik een kort verhaal met een kop en een staart had gelezen. De verhalen zijn stuk voor stuk ‘opdoemsels’, met welk gewrocht ik wil aanduiden dat er iets voelbaar gemaakt wordt van datgene waaruít ze opdoemen, dat er een sterke suggestie van een groter of een heel groot onderliggend verhaal van deze vertellingen uitgaat, van iets dat we ooit eens gehoord of gelezen hebben en waarvan zich nu alleen nog iets emotiefs terugmeldt.

Naar aanleiding van deze leeservaring moest ik denken aan wat Piet Meeuse in reactie op Bart Vervaeck in het novembernummer van De Gids schreef. Meeuse verlangt naar een sfeer, een situatie, een gebeurtenis die, bij het lezen van bijvoorbeeld een roman, zo'n indruk maakt dat hij beklijft. Volgens hem is die mogelijkheid tot beklijven uiteindelijk hét criterium voor de waarde van een stuk literatuur, want wie kan naderhand nog precies het verhaal of de opbouw van een roman reconstrueren, en als iemand zoiets al kan, wat heeft die dan meer dan een scherp geheugen, niet veel toch? Ik ben het helemaal met Meeuse eens. Tegelijkertijd vind ik het door hem opgevoerde criterium er een voor de borreltafel en de privé-sfeer van de individuele lezer, zo goed als waardeloos voor publiekelijk gevoerde literatuurbeschouwing en -kritiek. Simpelweg omdat er (gelukkig!) niet zoiets bestaat als een collectief, gelijkgestemd emotief geheugen en omdat ik als individu vandaag mijn emotief geheugen van morgen, zelfs dat van over een paar minuten niet ken en nooit zal kennen. Het zal niet Meeuses bedoeling zijn, maar wanneer hij stelt dat een bepaalde literaire tekst van algemene waarde is omdat die hém, Piet Meeuse, een indringend nabeeld bezorgt, is dat slechts aanmatigend. Ik ga al zeker vanaf mijn twaalfde met bepaalde, sterke beelden in mijn hoofd door het leven, beelden van een vlakte met in de verte blauwnevelige bergen alsook van een grote, sterke lichtblauwgrijze paardenhals. Niet zolang geleden heb ik de Arendsoogboeken die me deze beelden hebben bezorgd nog eens gelezen, in de hoop, zelfs in de stiekeme veronderstelling ze daar in alle concreetheid terug te vinden. De lectuur van die boeken bezorgde me een hevige teleurstelling; ik las louter clichés. Ik sloeg de boeken voor eens en altijd dicht. Nochtans hebben die emotieve herinneringsbeelden van de verre bergen en de paardenhals, zo blijkt, in het geheel niets aan opdringerige kracht ingeboet. Evenzeer heb ik ervaren dat ik veel boeken had en heb gelezen zonder dat me er ook maar iets bijzonders van was en is bijgebleven. Soms was er een of andere reden om zo'n boek na een aantal jaren dan nog maar eens te lezen. Tot de boeken die ik tot mijn persoonlijke rijkdom reken omdat ze in emotief opzicht iets bij me opriepen en tot nu toe achterlieten, behoren juist meerdere van zulke rebound-boeken. Als een boek en een hoofd met elkaar in botsing komen en het klinkt hol, ligt dat niet altijd aan het boek, zei Lichtenberg. Er bestaat geen lezer, er bestaat zelfs geen Piet Meeuse die op elk willekeurig moment in zijn leven het boek dat hij onder handen en ogen heeft recht kan doen. En Meeuses criterium is om nog een reden binnen de openbare kunstbeschouwing onbruikbaar. Hoeveel tijd mag het geheugen hebben om te laten zien of voelen dat het door een lectuur emotief werd geladen? De tijd die een dagbladrecensent krijgt om een kritiek te schrijven? Een of twee dagen? Een maand? Een jaar? Ook de volgende ervaring heb ik meer dan eens gehad: dat me geheel onverwacht een beeld, een sfeer, een gebeurtenis overkwam uit een boek dat ik al heel lang geleden had gelezen en waarvan ik tot op dat moment niet eens vermocht te denken dat ik het totaal vergeten was. Wie weet welke emotieve pulsen en

[p. 995]

schokgolfjes ten gevolge van het ooit gelezen hebben van een of ander boek mijn geheugen nog voor me in petto heeft?

Intussen blijf ik het, zoals gezegd, met Piet Meeuses opvatting eens dat het uiteindelijk om dit soort beklijfsensaties gaat, alleen zou ik het uitblijven ervan niet op het conto van het boek durven en willen schrijven. Zo heb ik er geen vermoeden van of de verhalen van Hans Dekkers, die ik dus las alsof ze reeds zulke beklijfsels waren, me uiteindelijk - maar wanneer is dat? - ook echt zullen bijblijven. Maar of dat nu al van belang is? Ik denk wel eens dat alles wat ik in me heb opgenomen toch érgens in me gebleven moet zijn... Maar welke pretenties kan iemand als ik hebben, iemand wiens geheugen zelf ooit zal zijn waar het nog nooit is geweest?