De Gids. Jaargang 162

[p. 907]

Guus Middag
Over Robert Gernhardt

Erg bekend zal Robert Gernhardt (1937) in Nederland niet zijn. Zo men hem al kent, dan vermoedelijk alleen als dichter voor kinderen. Aan het eind van de jaren zeventig, begin jaren tachtig vertaalde Willem Wilmink vier van Gernhardts kinderpoëziebundels, vrij snel na verschijning: Wie dit leest is het vierde beest (1976), Ik zie, ik zie wat jij niet hoort (1976), Wat een dag! (1978) en Het goedhartige varken en andere geschiedenissen (1981). Als kinderboekenschrijver geniet Gernhardt in Duitsland ook wel een zeker aanzien (hij ontving in 1983 bijvoorbeeld de Deutscher Kinderbuchpreis), maar daarnaast is hij vooral in allerlei andere hoedanigheden bekend geworden, voor een betrekkelijk groot publiek bovendien: als dichter van grotemensenpoëzie, als schrijver van romans, verhalen, toneelstukken, hoorspelen, filmscripts, kritieken, beschouwingen en als satiricus. Naast dat alles was en is hij ook nog eens schilder en tekenaar, karikaturist en cartoonist (van de strip Schnuffi, onder andere).

Gernhardt begon zijn journalistieke en literaire loopbaan in de jaren zestig als medewerker, redacteur en medeoprichter van bladen als Pardon (‘die deutsche satirische Monatschrift’) en Titanic (‘das endgültige Satiremagazin’). Zijn poëzie is vanwege deze achtergrond lang bestempeld als louter satirisch gelegenheidswerk. De dichter schijnt daar wel enigszins onder geleden te hebben, al had hij het er zelf ook wel enigszins naar gemaakt. Heel geleidelijk is zijn werk in de loop der jaren het satirische etiket kwijtgeraakt. Pas sinds een jaar of vijf is Gernhardt in brede kring gaan gelden als een werkelijk belangrijk hedendaags dichter - een ontwikkeling die hem erg tevreden gestemd lijkt te hebben, al blijft het bij dichters van zijn type altijd moeilijk uit te maken wat echte en wat gespeelde trots is.

Wat nu in het algemeen en ter inleiding over zijn gedichten te zeggen? Vaak zijn ze kort, en vaak zijn ze ondergebracht in series en reeksen, al dan niet van eigen tekeningen voorzien. Het zijn er ook véél, verschenen in veel bundels. Gernhardts grote verzamelbundel, Gedichte 1954-94, ruim vijfhonderd bladzijden gedichten, en ook nog eens gestapeld gedrukt, is helemaal geen verzamelbundel, maar een niet eens al te ruime bloemlezing uit alles wat hij tussen 1954 (maar vooral 1981) en 1994 schreef. Verdere karakterisering: licht, speels, humoristisch, getuigend van veel plezier in het dichterlijke ambacht en van veel gevoel voor satire en dus sterk gericht op een denkbeeldige dialoog met de lezer. Korte regels, veel spreektaal, intellectueel plezier en intertekstueel spel, maar nooit zwaar op de hand of pretentieus. Relativering heeft de overhand, ook en vooral van zichzelf en van zijn soort- en generatiegenoten: jong in de jaren zestig, maar inmiddels niet meer, verwaterde idealen, beetje links, beetje groen links, ecologisch bewustzijn, maar wel al jarenlang met een tweede huis in Toscane.

Gernhardts poëzie is in de loop der jaren niet wezenlijk veranderd, maar de opgelegde kwinkslag van vroeger heeft geleidelijk wel plaatsgemaakt voor een zekere afstand en meer terloopse, toevallige humor. Zijn latere poëzie

[p. 908]

behandelt de grote thema's van alle tijden, maar dan op een zeldzaam heldere en lichte wijze. ‘Er findet seinen Platz zwischen Dante und Morgenstern’ schreef de Fuldaer Zeitung bij het verschijnen van Gedichte 1954-94. Gernhardts productie is sindsdien niet afgenomen: na Gedichte (1996) verschenen alleen al in 1997 de bundels Vom Schönen, Guten, Baren (‘Bildergeschichten und Bildgedichte’), Lichte Gedichte en Septemberbuch (‘zwanzig Bilder zu zehn Gedichten’).

De hiernavolgende ‘Vier klaagliederen’ (‘Vier Lamentationen’) zijn afkomstig uit een dit voorjaar verschenen poëzienummer van Merkur (‘Deutsche Zeitschrift für europäisches Denken’), jaargang 53, nummer 3, maartapril 1999, p. 226-230. Helemaal representatief voor het oeuvre van Gernhardt zijn ze niet, gelet op bijvoorbeeld de lengte, de prozaïsche inslag en het sombere onderwerp, maar in sommige opzichten weer wel voor zijn latere poëzie. Het thema is triest: verval en dood, bij bomen, dieren - en de mens. Maar er hangt toch een zweem van lichtheid overheen, en het spel ontbreekt niet.

Zo nam Gernhardt zich om een of andere reden voor in zijn eerste klaagzang, ‘De hond’, zo vaak mogelijk het woord ‘vollkommen’ te gebruiken: zevenentwintig keer. Het bleek niet mogelijk dit in het Nederlands over te nemen, zodat wij in de vertaling onze toevlucht genomen hebben tot een overvloedig gebruik van ‘vol-woorden’: woorden die net als ‘volkomen’ met ‘vol-’ beginnen.

De slotzin, ‘Warte nur balde, / und ich beherrsche das Feld volkommen’, is een toespeling op het slot van Goethes ‘Wanderers Nachtlied’: ‘Über allen Gipfeln / Ist Ruh, / In allen Wipfeln / Spürest du / Kaum einen Hauch; / Die Vögelein schweigen im Walde. / Warte nur, balde / Ruhest du auch.’

In het tweede gedicht, ‘De kat’, besloot Gernhardt bij wijze van vormafspraak in elke strofe het woord ‘Stunde’ eenmaal te gebruiken. Dat bleek in het Nederlands met ‘uur’ redelijk naturel nagevolgd te kunnen worden, maar helaas niet in de slotstrofe. De laatste drie woorden, ‘von Stund an’, zijn vertaald met ‘van nu af aan.’

De regels 11 en 12 van ‘De kat’ (‘Er konnte nicht umhin, zu bemerken, / daß die Erde dem Spaten leicht sei.’) zijn een toespeling op de volgende regels uit een gedicht van Gottfried Benn: ‘Am schlimmsten: / nicht im Sommer sterben / wenn alles hell ist / und die Erde für Spaten leicht.’

De derde klaagzang, ‘De cipressen’, is geschreven in een kortaangebonden telegramstijl. De slotregel lijkt een toespeling op een bekend spreekwoord of aforisme, maar wat en van wie? Bij navraag bleek tot nu toe niemand het eventuele citaat thuis te kunnen brengen, net zomin als Gernhardt zelf. Eerst sterft de mens, dan zijn roem - of zoiets?

Het vierde en laatste gedicht, ‘Frieder’, bevat niet zulke expliciete taaleigenaardigheden, behalve dan de voor het gemiddelde gedicht ongebruikelijk grote hoeveelheid zinnen in de directe rede. Het gedicht draait om tegenstellingen in tijd (vorige winter - deze winter), plaats (Duitsland - Toscane) en seizoen (winter - zomer), vertegenwoordigers van die andere grote tegenstelling: die tussen leven en dood. De slotregel heeft opnieuw iets aforistisch, enigszins te vergelijken met Rilkes regel, uit zijn gedicht ‘Herbsttag’: ‘Wer jetzt kein Haus hat, baut sich keines mehr.’ Gernhardt, met evenveel nadruk en nauwelijks bedwongen wanhoop: ‘Wie soll man denn da heil nach Hause kommen?’