De Gids. Jaargang 162

[p. 893]

Kees Bokweide
Van de leesplank
Kinderjaren

Trieste verhalen kan ik bijna niet lezen, vooral niet als ze goed geschreven zijn en helemaal niet vanuit het perspectief van een kind. Gelukkig was Kinderjaren van Jona Oberski een korte novelle, maar Angela's Ashes van Frank Mc Court was te veel voor me, daarom heeft 't even geduurd voor ik aan Marcel van Erwin Mortier begon.

Een jongetje dat door zijn grootouders wordt opgevoed vertelt het verhaal, de ouders spelen vrijwel geen rol. Omdat hij het consequent heeft over de grootmoeder en de grootvader is het zelfs niet zeker dat het zijn eigen oma en opa zijn en ontstaat een sfeer van afstandelijkheid die geheimzinnig aandoet. De familieleden schamen zich voor elkaar. Dit wordt duidelijk door de beschrijving van een foto gemaakt op de trouwdag van de grootouders, de families van de bruid en de bruidegom zitten tegenover elkaar druk gesticulerend aan weerszijden van een lange tafel in de tuin. De grootmoeder zegt dat haar familie (burgers) vond dat ze beneden haar stand (boeren) trouwde. In een van de onvergetelijke scènes uit het boek mag het jongetje de grootmoeder helpen met het afstoffen van haar fotogalerij in de woonkamer. Overleden ooms en tantes, neven en nichten komen van hun plaats terwijl de grootmoeder vertelt over het wel en wee van iedereen. De laatste roddels die zij over elk familielid heeft gehoord, bepalen de slagorde waarin de foto's worden teruggeplaatst. Zo verschijnt Marcel, de jongste broer van de grootmoeder. Hij is niet meer, maar voorlopig vernemen we alleen: ‘Met één hand schermt hij zijn ogen af voor het zonlicht, dat hem al half heeft weggevaagd.’ Naast geheimzinnig is het verhaal in deze fase vooral aandoenlijk door de aanhankelijkheid van de jongen en de zorg van de grootmoeder.

Het leven van het jongetje wordt in belangrijke mate bepaald door een tweede vrouw. Zijn schooljuf Veegaete, een vlezig mens dat hij met sensuele ogen van boven tot onder bestudeert als zij wijdbeens in haar stoel voor de klas in slaap valt en hij haar op de eerste rij ongegeneerd onder tafel kan bekijken, of thuis als de grootmoeder bij Juffrouw Veegaete de maten opneemt om een nieuwe jurk voor haar te naaien en de jonge voyeur door de hulp op hoge hakken wordt gestoord. ‘Onophoudelijk hakketakte ze heen en weer tussen de voordeur, de keuken en de naaikamer, waar de grootmoeder resideerde.’ Tegenover de zorgzame grootmoeder is Juffrouw Veegaete onheilspellend, maar alleen in de ogen van de lezer want de jongen vertrouwt beide onvoorwaardelijk.

De grootouders leren de jongen tuinieren. De grootmoeder kweekt rozen, dahlia's en hele bijzondere Kaapse hyacinten waarvan alle tantes stekjes willen. De grootvader gaat over de moestuin. Het is de tuin van de foto van de twee families aan de lange tafel. In de jongen herkent de grootmoeder haar eigen familietrekken. Ze leert hem wieden. Overal in de tuin schieten aardappels op. De grootmoeder hakt er met de handschoffel driest op los, net zolang tot ze de knollen heeft blootgelegd, dan trapt zij ze onder haar schoenen tot moes. Met arca-

[p. 894]

dische beelden kondigt Erwin Mortier aan wat de jongen nog zal leren: dat de familie door slechte tijden is gegaan voordat hun tuin in bloei kwam. De jongen vraagt zich af of er ooit een aardappeltijd is geweest, zoals er lang geleden ijstijden waren. Jaren later vindt hij een foto van de grootmoeder tussen de aardappelplanten, toen zij zes monden moest voeden terwijl de grootvader in het strafkamp zat.

De jongen gaat samen met de grootouders naar Cyriel, grootmoeders broer die op sterven ligt. Er worden foto's bekeken en de grootouders krijgen een pak brieven mee. Op een van de foto's staan twee mannen in uniform, de een is Cyriel, ‘een kruidenier die soldaatje speelt’, de ander een ranke verschijning in een donker en dof uniform, Marcel, ‘die had veel in zijn mars. Die had ons volk kunnen stuwen. Verdomd spijtig dat hij ook...’ ‘Gij gaat toch ook een goede Vlaming worden?’ Thuis haalt de jongen een van de enveloppen uit het pak brieven in grootmoeders tas. Als hij 's avonds door het huis sluipt, ‘de kelder bewaarde, de zolder vergat’, ziet hij de grootouders onder de lamp gespannen lezen in de brieven van Marcel, maar wat de jongen boeit is het stempel van een vogel, zijn kromme snavel, zijn stoere klauwen, gespreide staart. Een mooie vogel voor Juffrouw Veegaete.

Op de laatste dag van het schooljaar mogen de kinderen een dier meenemen. Tussen de cavia's, poezen en honden ligt de envelop met adelaar en swastika. Tot verbazing van de jongen steekt Juffrouw Veegaete de brief onder haar jurk als het hoofd van de school de klas binnenkomt. De jongen blijkt over te gaan als de beste van zijn jaar, nu komt hij in de klas van Meester Norbert, de broer van Juffrouw Veegaete. De brief ziet hij pas weer terug nadat de juffrouw haar nieuwe jurk is wezen passen bij de grootmoeder. Van haar mag hij de brief houden, maar ‘die is niet voor allemans ogen’. Pas dan leest hij dat Marcel aan het oostfront is om tegen de Russen te vechten. Hij en Norbert Veegaete hebben zojuist de eed van trouw aan de Führer gezworen. Cyriel moet maar gauw komen, veel idealisten ‘die onze schoone Vlaamsche liederen kennen’ zie je hier niet. Ineens zijn we in een verwoest arcadië. De jongen doet de brief in een doos die hij begraaft in zijn verwilderde tuintje bij de grootouders.

Erwin Mortiers debuut, een mooie gebonden uitgave maar meer een novelle dan een roman, is poëtisch geschreven, met impressionistische schetsen van het leven in Vlaanderen. Het zijn uiteindelijk trieste verhalen over de oorlog, toch vond ik het een plezier om te lezen. Door de ogen van de jongen ontstaan milde beelden van mensen die fout waren, dat ook beseffen en hopen dat de jongere generatie het goed zal maken. De mooiste boeken in de moderne Nederlandse literatuur gaan over de oorlog. Wie bang is dat daaraan binnenkort een eind zal komen, als de generatie die de oorlog heeft overleefd er niet meer zal zijn, kan hoop putten uit dit kleinkind van 1965. Zelfs zijn ouders hebben de verschrikkingen nauwelijks bewust meegemaakt. Toch is hij zich ervan bewust hoe diep de oorlog in ons leven verankerd blijft en, 't doet even pijn, hij boort door tot in de wortel.