De Gids. Jaargang 162

[p. 862]

Max Beckmann
Dagboek Amsterdam 1940

Zaterdag, 4 mei. Ik begin in dit nieuwe schrift in een situatie van volstrekte ongewisheid over mijn bestaan en de toestand van onze planeet. Chaos en ordeloosheid waar je maar kijkt. - Totale ondoorzichtigheid van de politieke, militaire aangelegenheden - (gisteren en vandaag trok Engeland zich weer terug uit Noorwegen waar het met onbeschrijflijke moeite voet had gevat tegen de Duitsers). Amerika wacht met een job in Chicago op me en het Amerikaanse consulaat hier geeft me geen visum. Verder zijn zeven schilderijen op zicht naar het Stedelijk Museum dat zich drie jaar lang niet voor me heeft geïnteresseerd, bovendien heb ik in de buurt van Hilversum met Quappi mijn eerste grote fietstocht gemaakt, die heel mooi was in de volop stralende lente. Het valt niet mee om bij dit alles de moed erin te houden en het is eigenlijk een wonder dat ik hoe dan ook nog besta.

Voor welke plaag en verschrikking of voor welk genoegen en loon heeft mijn eigen karma me nog behouden!?

Eén ding staat vast, het mag niet gedaan zijn met trots en eigenzinnigheid tegenover de onzichtbare machten, zelfs als het allerergste gebeurt. - Ik heb mijn hele leven mijn best gedaan om een soort ‘zelf’ te worden. En dat zal ik niet laten varen en er zal niet gejammerd worden om genade en erbarmen, al moet ik er tot in de eeuwigheid voor in vlammen braden. Ook ík heb een recht.

Maandag, 6 mei. Ten slotte en eindelijk wordt alles me om het even - heb te veel en te lang in ongeluk en verborgenheid geleefd. Zag de oude werelden langzaam in elkaar zakken en in de nieuwe kazernenwereld die ontstaat pas ik nu eenmaal niet meer. De vraag is alleen hoe van boord te komen. - Het is treurig om geleidelijk zo te worden vertrapt door het noodlot, maar enfin, ik heb toch niet jarenlang geprobeerd de schijn en onwerkelijkheid zichtbaar te maken om nu bang te zijn om wakker te worden?

[p. 863]

Amsterdam, Rokin 85

[p. 864]

Dinsdag, 7 mei. Het lijkt erop dat de strop van mijn lot langzaam wordt aangetrokken en dat ook nog eens met een achterbakse ironie: ‘De onmogelijkheid vanwege paspoortvisa naar Amerika te vertrekken hoewel daartoe uitgenodigd.’

Hier in Nederland is de oorlog nu ook present (alle reservisten zijn weer opgeroepen - of ik word opgesloten om aan mijn einde te komen of ik word getroffen door de roemruchte bom. - Mij om het even. - Als het maar vlug gaat - en alleen -

Het is slechts jammer dat ik echt goed kan schilderen. - Maar misschien heb ik daarin ook voldoende gepresteerd -

Zondag, 1 september. Een jaar oorlog. - Lichte melancholie-aanval. 's Middags bij Jo. - Hoe lang zal dat nog duren. Vannacht zware bombardementen. Ben benieuwd hoe lang mijn overspannen zenuwen deze chaos nog uithouden.

12 uur 's nachts: nirvana betekent het binnentreden in een hogere bewustzijnssfeer, maar altijd weer van de eeuwig onveranderlijke ‘individualiteit’. Ik wil dat niets me ‘van mijn stuk brengt’ - wat er ook gaat komen. - (Zo'n jaar terug bedacht.)

Zondag, 8 september. (Middernacht.) Nogmaals - wat ik gemaakt en gedaan heb zijn alleen maar afgestroopte huiden van mijn zelf - Laat het onzichtbare geheim me niet opnieuw in ‘bekoring’ leiden.

Maandag, 9 september. (9 uur 's avonds.) Stille dood en brand om me heen en ik leef nog altijd. Daar in de idee van het absolute andere wil het nog steeds en gaat het nog steeds. Ondanks dood - gebrul en fanfares. - Ik moet kennelijk leven en ben tot leven veroordeeld door een of andere onbekende macht die vindt dat dat zo moet.

Woensdag, 11 september. Moeilijke dagen, ‘Londen’ en ‘Berlijn’ bombarderen elkaar. Waar zal dat toe leiden?

Donderdag, 12 september. Als je dit allemaal - de hele oorlog of ook het hele leven - slechts als een scène uit het toneel van de oneindigheid opvat, is er heel veel gemakkelijker te verdragen.

Zaterdag, 14 september. (Middernacht.) Net weer veel vliegers gehoord, - mon Dieu - hoe moet dat aflopen -?

Dinsdag, 16 september. Ik werk aan de ‘Hollandse boer’ en ‘Café’.

[p. 865]

Maandag, 22 september. Maar weer eens een aanval van zenuwzwakte door overspanning vanwege van alles en nog wat en... dat is nu door Quappi en een knal weer over. - Verder goede berichten. Mais - qui en sabe -

Dinsdag, 23 september. Maar weer eens overal rond Amsterdam bombardementen. - 's Morgens vroeg mooie wandeling over de Dam.

Woensdag, 24 september. Alweer Berlijn - Londen.

Vrijdag, 26 september. Nog steeds bombardementen Berlijn - Londen. - Ik een beetje verkouden.

Zaterdag, 27 september. Berlijn - Rome - Tokio. - Brief van Minna. Opnieuw bombardementen - Storm, regen.

Maandag, 29 september. Aan het dubbelportret gewerkt.

Dinsdag, 30 september. Weer geknal om halfelf 's avonds. 's Nachts hoorde ik niet ver hiervandaan bommen naar beneden suizen - ongeveer 10 doden, dat belooft leuk te worden. - Adieu september.

Donderdag, 2 oktober. ik mag me door niets meer van mijn ‘stuk’ laten brengen, gelieve dat niet te vergeten!! - Afgelopen avond in de bioscoop bij Harry Piel. Oh mon Dieu -. In het donker van de stad met de zaklamp en Quappi naar huis -

Vrijdag, 3 oktober. Aan het dubbelportret gewerkt. Behoorlijk nerveus. Zigeunermuziek. Afwachten.

Zaterdag, 4 oktober. Overal geruchten en vreselijke verhalen. Slecht novemberweer, niet gewerkt. - Zigeunermuziek altijd mooi - wanneer zal het allemaal afgelopen zijn?

Zondag, 5 oktober. Voor de verandering is er weer eens ‘blijdschap’ in de vestibule, goede post. - Morgen gaan we fietsen en tante Ilse was op bezoek.

De spookdans gaat door, zojuist vloog het woeste leger onder het geknetter van afweergeschut weer over mijn hoofd.

[p. 866]

Maandag, 6 oktober. Mooie middagwandeling langs de Amstel. - Daarna bij Jo. - Zware storm en regen.

Dinsdag, 7 oktober. Net vijf grote bommen vlak in de buurt meegemaakt - luchtaanval van halfnegen tot twaalf uur 's nachts.

Woensdag, 8 oktober. Tot nu toe alles kalm - misschien hebben we een rustige nacht. - Hoe dan ook - ‘Ik mag me door niets van mijn stuk laten brengen’ -

Donderdag, 9 oktober. Verder leven en afwachten - eigenlijk kan het toch niet meer zo lang duren.

Vrijdag, 10 oktober. Schuilkelder ontdekt - in elk geval een zekere verlichting tijdens alarm. - Wandeling met Quappi. Kaartje van Lilly, wil op de 18de komen!?

Zaterdag, 11 oktober. P. was op bezoek. - 's Avonds met Quappi in het Savoy. Op weg naar huis zagen we bommen vallen -

Woensdag, 15 oktober. Na een paar onrustige dagen met schuilkelderbezoeken gisteren ook heel intensief aan het schilderij van de boer gewerkt. - Lilly komt vrijdag. Het tweede grote offensief.

Maandag, 20 oktober. Lilly is er, hebben haar gisteravond ontmoet, heel optimistisch en verheugt zich op Frankfurt. - ‘Boer’ eergisteren af...

Zondag, 26 oktober. Lilly terug naar huis. Bezig met de boer.

Maandag, 27 oktober. Aan het dubbelportret gewerkt. - Tot nu alles tamelijk rustig.

Dinsdag, 28 oktober. Griekenland verklaart Italië de oorlog. - Verder niet veel gedaan, bij Hedda op bezoek. 's Avonds met Q. hazenpeper.

Woensdag, 29 oktober. Aan vier nieuwe doeken begonnen, ‘Houtdragers’, ‘Kleine liggende vrouw’, ‘Garderobejuffrouw en kelner’, ‘Man in het donker met naakte vrouw’. - Eeuwig nachtelijk gevlieg -

Vrijdag, 31 oktober. Aan ‘Kelner en garderobejuffrouw’ gewerkt. - Veel regen.

[p. 867]

Trapezewerker

[p. 868]

Zaterdag, 1 november. Bom op het Wilhelminagasthuis - Veel doden.

Zondag, 2 november. Kon niet werken door geklop (bij ons naast). Hondenweer -

Maandag, 3 november. Aan de ‘Houtzoekers’ en ‘Man in de nacht met vrouw’. Regen.

Dinsdag, 4 november. Mijn verwoeste leven is van begin af aan beheerst door de verschrikkelijke lust in excessen. - In elk geval heb ik bestaan -

(Aan dubbelportret gewerkt.)

Donderdag, 6 november. Roosevelt herkozen. - Onrustige nacht...

Zaterdag, 8 november. Aan verscheidene doeken gewerkt, 's avonds herhaaldelijk luchtalarm. Komen net uit het Kaperschip - misschien dat we nog eens terug moeten?

(2 uur later: inderdaad!)

Maandag, 10 november. Lekker bezig aan ‘Trapezewerker’, geel, violet. De ruiten trilden door de luchtdruk - Kaperschip -

Dinsdag, 11 november. Tja, je moet verder leven. - Aardbeving in Roemenië - sekt in het Kaperschip - idiotie of irrationalisme?

Donderdag, 13 november. Lekker aan de ‘Houtzoekers’ en ‘Dame in grijs’.

Vrijdag, 14 november. Heel heldere nacht met maan, tot nu toe twee keer luchtalarm.

Zaterdag, 15 november. Opnieuw heldere nacht met maan en twee keer alarm.

Maandag, 17 november. Onrustige nacht met veel zondag - en luchtalarm.

Dinsdag, 18 november. ‘Groene trapezewerker’ afgemaakt. Best grappig.

's Avonds een fles sekt in het Kaperschip. - Il faut voir -

[p. 869]

Woensdag, 19 november. Bij tante Ilse in Den Haag; in de overvolle coupé moeten staan.

Muzzi ziek.

Donderdag, 20 november. In de nacht van gisteren op vandaag tussen 12 en 5 uur 's morgens is onze brave hond Muzzi gestorven. We zijn erg bedroefd.

Vrijdag, 21 november. Men is in merkwaardige werelden beland. Kleine zenuwcrisis. ‘Koning in het donker’ af. Een beetje te veel. - Met sekt genormaliseerd in het Kaperschip. - Het heeft geen nut - je moet verder.

Zondag, 23 november.... Besloten tot een nieuwe pekinees -

Maandag, 24 november. Te lang aan het dubbelportret - (daarom deep down -) vandaag geen luchtalarm!

Dinsdag, 25 november. Butsh - is opgestaan!! - Wandeling met Q. Amstel.

Woensdag, 26 november. Butschi ontwikkelt zich. - Opnieuw flinke wandeling, het gaat weer beter.

Vrijdag, 28 november. Wandeling met Q. over de Dam. - ‘Het is al laat - het is al koud, nooit meer kom je uit dit woud’ -

Zaterdag, 29 november. Welnu - het is nog niet ten einde en je bent een oude hystericus.

Zondag, 30 november. Adieu november - je hebt me de stuipen op het lijf gejaagd.

Maandag, 1 december. Drie graden onder nul en mist. - Bij Nora, fazant - en een mooi meer in de mist.

Dinsdag, 2 december.... 's Nacht om 3 uur luchtalarm, in bed gebleven.

Zaterdag, 6 december. Beroerde dag - met waanzinnige storm en slechte g.-film.

[p. 870]

Zaterdag, 13 december.... Voelde voor het eerst sinds lang weer kracht in het inzicht -

Donderdag, 18 december. De rol die je momenteel speelt is de zwaarste maar ook de meest geweldige die het leven je te bieden heeft - vergeet dat niet - Max Beckmann - en precies zo.

Vrijdag, 19 december. Prima aan het dubbelportret -

Zaterdag, 20 december. Eigenlijk is elke dag die je niet in volledige meditatie doorbrengt een verkwisting.

Zondag, 21 december. IJzige dag, min 5 graden - storm - Plato -

Maandag, 22 december. ‘Terugkerende boeren’ afgerond. - Krasnatheater - 's Avonds Goethe -

Dinsdag, 23 december. ‘Zie diep in verre streken waar onbekende wezens vreemde dansen spelen’ -

Woensdag, 24 december. (Kerstmis) - Godzijdank voorbij.

Donderdag, 25 december. Eerste feestdag: 6 schilderijen ontworpen, ha ha, -

Vrijdag, 26 december. Tweede feestdag: heel slecht... Reken op herfst 1942 - als ik dan nog leef - maar anders ook.

Zaterdag, 27 december. Aan het stilleven met trompet en gele orchideeën -

Dinsdag, 30 december. Flink aan de ‘Perseus’ gewerkt. - 's Avonds detectiveroman.

Woensdag, 31 december. Laatste dag van 1940. - Je was geen schoonheid - wat zal er komen?

Onrustige prutsdag, naar de tandarts.

Boven vliegen ze weer -

en het is oudejaarsavond -

Elk goed schilderij moet zonder meer kunnen passen in een goede architectonische ordening. Dat is bijna een maatstaf voor de kwaliteit van het schilderij. Zo gauw de illusie van ruimtelijkheid

[p. 871]

ook maar een fractie de artistieke noodzakelijkheid te buiten gaat, doorbreekt ze het beeldvlak en daarmee de eigenlijke artistieke hoofdregel waardoor ze wordt onderscheiden van het naturalisme. Juist hiervoor vormt het invoegen in een achitectonische ruimte een goede maatstaf. Er bestaan natuurlijk heel veel voorbeelden van schilderijen waarbij het beeldvlak uitstekend wordt gewaarborgd en die desalniettemin slechte schilderijen zijn omdat de originaliteit van de ontdekking eraan ontbreekt. - Maar de grootste kracht van de suggestie toont zich alleen daar waar natuurgevoel en beeldvlak tot een eenheid zijn gegroeid die de illusie van de ruimte ín het vlakke geeft.

De metafysica van het stoffelijke.

De typische sensatie die ons wordt gesuggereerd als we voelen - dit is huid - dit is gezond - dit is bot - binnen een visioen dat volstrekt onaards is. Het fantastische van ons bestaan gelijktijdig met de onuitsprekelijke zoete schijn van de werkelijkheid.

Notities in een schetsboek, waarschijnlijk uit 1940.

Vertaling: Huub Beurskens