De Gids. Jaargang 162

[p. 650]

Peter Buwalda
Ik Jezus Christus;
Norman Mailers Evangelie van de Zoon

Een schrijver die het aandurft om in de huid van Jezus van Nazareth te kruipen zal meteen moeten kiezen: timmermanszoon of godenzoon. We mogen immers aannemen dat Jezus zelf geweten heeft wie of wat hij was.

Geeft de schrijver de joodse wonderdoener de neus en het loopje van Jozef, de ter discussie staande echtgenoot van Maria, dan ondergraaft hij als vanzelf het christendom. Zijn roman wordt het relaas van een megalomaan wiens val te snel komt om van een schelm te kunnen spreken. Geeft hij zijn Jezus echter de stem en de kracht van God, dan verandert zijn boek onvermijdelijk in een apologie van de christelijke leer, een dit keer op voorhand gewonnen pleidooi, omdat de geloofsvraag al op de eerste bladzijde plaatsmaakt voor een gerieflijk zeker weten. Zijn boek wordt een evangelie.

In het laatste geval is het oppassen geblazen. De schrijver neemt een artistiek risico dat me doet denken aan de moeilijkheid waarmee jazzsaxofonisten in de jaren vijftig worstelden. Na de komst van de geniale Charlie Parker moest iedereen koortsachtig op zoek naar een eigen sound - Parkers bebopsolo's waren zo overrompelend, zijn invloed was zo dwingend, dat elke riedel die een saxofonist blies te veel naar Bird smaakte. De jazz lag een aantal jaren lam, neergeslagen door de stijl van één man. Saxofoonspelen betekende zoveel als uit Parkers greep blijven, en daarvoor moest de muziek zo'n beetje opnieuw worden uitgevonden.

Zo moet de schrijver het vertellen over Jezus-als-zoon-van-God ook opnieuw uitvinden. Niet om één briljant collega te ontlopen, maar om uit de grijphandjes te blijven van een horde hedendaagse evangelisten: het type dat Van Dale omschrijft als de ‘niet-academisch gevormde voorganger in een bijeenkomst ter verbreiding van het evangelie’.

In Nederland beschikken deze geloofsverbreiders over een eigen omroep plus een zuil als een zoutpilaar, en de blijde boodschap die zij het volk brengen staat onze schrijver danig in de weg. De problematiek begint met het register, de onmiskenbare grondtoon die alle niet-academische voorgangers lijken te delen, en die hoe dan ook doorklinkt in ieders vertoog over Jezus Christus, voorganger of niet. Noem het de evangelische sound.

In die sound overheerst de blijdschap. De toon is eigenlijk altijd juichend, als innig tevreden met de wereld, alsof een goede afloop vaststaat. Die vreugde heb ik altijd begrepen als het resultaat van een verblindende liefde voor Jezus en zijn vader. ‘De Here houdt van ons,’ betoogde zojuist een man op de televisie, ‘want hij schonk ons zijn enige zoon, het kindje Jezus.’ Hij bracht het goede nieuws in cursusvorm naar de mensen, en het sloeg aan, vertelde hij.

Wie grootse literatuur wil schrijven, mag niet te vrolijk in dit leven staan. De blijheid is natuurlijk maar het jasje van de evangelische gedachte, en ook die druist in tegen de strekking van de literatuur die westerlingen deze eeuw als groots ervaren. Het evangelie predikt verlossing voor wie zich bekent tot het hoofd-

[p. 651]

personage - meer kan een boek niet geven, zou je zeggen.

Meesterwerken van deze eeuw schenken geen verlossing. Hooguit troost in schoonheid, maar uiteindelijk tonen ze de lezer een kuil om snikkend in te vallen. Céline, Kafka, Camus, Orwell, Nabokov, Joyce, Hermans, laat alle hoop maar varen. Wie literatuur wil maken van Jezus als verlosser zal met andere woorden een markant melodietje moeten fluiten.

Zoals Norman Mailer bijvoorbeeld, die er geen been in zag om de Nazareeër als hoofdpersonage te kiezen. Van Mailer verscheen onlangs in Nederlandse vertaling een roman met de titel Het evangelie volgens de Zoon. Dat liegt er niet om, en je vraagt je af of de Amerikaan het vertellen over de Messias opnieuw heeft weten uit te vinden.

Mailer kiest voor God en niet voor Jozef, althans, dat suggereert de hoofdletter Z in zijn titel. Al op pagina één wordt dat vermoeden bevestigd: een ik-figuur neemt het woord en presenteert zich ondubbelzinnig als de zoon van de god der christenen. Zijn situatie oogt klassiek: nadat Jezus gelezen heeft wat er al die jaren over hem geschreven is, acht hij de tijd rijp om zelf de pen op te pakken. Dat doen wel meer publieke figuren, zij het nooit postuum.

Voor ons liggen dus de memoires van Jezus Christus, tenminste: dat is wat Norman Mailer zijn lezer vraagt te geloven zolang zijn boek duurt. We gaan akkoord, natuurlijk, maar toch maakt het verschil tussen Dichtung en Wahrheit al snel korte metten met de tinteling die de eerste zin van dit apocrief der apocrieven teweegbrengt - heel even is daar die korte maar intense nieuwsgierigheid naar hoe een verlosser denkt en praat. Die prettige sensatie maakt terstond plaats voor een afgeleide, literaire nieuwsgierigheid: hoe laat je als schrijver een verlosser denken en praten? Welke woorden leg je een telg van de Alwetende in de mond, hoe laat je hem de wereld inkijken? Hoe dúrf je hem de wereld in te laten kijken? Het is aan Mailer, de Messias is als was in zijn handen. De kunst van het romanschrijven biedt hem in ieder geval duizelingwekkende mogelijkheden.

Jezus Christus in een kurken slaapkamer bijvoorbeeld, op zoek naar zijn verloren tijd in Nazareth. Of Jezus Christus die wonderen verricht in opdracht van een God die als twee druppels water op hem lijkt, en die als hij voor Pilatus wordt geleid spoorloos verdwenen blijkt. Of, ook niet flauw: Jezus Christus die zijn kruisgang naar Golgotha beleeft zoals Leopold Bloom zijn tocht door Dublin. Enzovoort.

Wat doet Mailer? Hij begint gedurfd, althans: hij doet alsof door Jezus zeer polemisch te laten inzetten. ‘Ik zou weliswaar niet willen zeggen dat het Evangelie van Marcus vals is,’ zegt de memoiresschrijver al op bladzijde één, ‘maar erg overdreven is het wel. En nog minder waarde hecht ik aan de verhalen van Mattheus, Lucas en Johannes, die mij woorden in de mond legden die ik nooit heb gesproken, en mij als vriendelijk beschreven waar ik bleek zag van woede. Hun woorden zijn vele jaren na mijn heengaan geschreven en herhalen slechts wat oude mannen hun verteld hebben. Heel oude mannen. Op dergelijke verhalen moet men evenmin steunen als op een struik die losraakt van zijn wortels en wegwaait in de wind.’

Het Nieuwe Testament oudemannenpraat, dat is ferme taal. We zien Gods vermeende woord al wegrollen als een losgeraakte struik in de wind, terwijl een andere Jezus opstaat - grijpbaarder, scherper omlijnd, meer mens in zijn dagelijkse doen, meer god in het diepst van zijn gedachten. Maar tegelijkertijd begint Het evangelie van de Zoon opvallend bijbelvast. Mailer laat Jezus bijna letterlijk openen zoals Marcus, de vroegste evangelist. In dezelfde beknopte, primitieve stijl beschrijft de ik hoe na zijn doop door Johannes de hemel openscheurde en de gehele voorzienigheid zich aan hem meedeelde: God, de Geest, en Satan staan in drie zinnen op het toneel, met hoofdletter en al. Niet zo'n frisse start dus, en bovendien ijkt de passage nog voor we goed en wel begonnen zijn de traditionele metafysische orde. Je-

[p. 652]

zus' polemische voornemens staan al onder druk nog voor hij ze uitgesproken heeft.

Van die polemiek komt in de rest van het boek bitter weinig terecht, moet ik zeggen. In 49 korte hoofdstukjes vertelt de Nazareeër zijn levensverhaal, en blijft daarbij angstvallig trouw aan de oudemannenpraat van zijn biografen. Ik heb geturfd: slechts twee van die hoofdstukken (steeds drie à vier pagina's lang) zijn niet geschreven rond een bestaande bijbelpassage.

De rest van het boek wikkelt scène voor scène het bekende verhaal af. Jezus vertelt zonder omhaal hoe Jozef en Maria voor de volkstelling naar Bethlehem trokken, hoe Herodes de drie wijzen stuurde om polshoogte te nemen, hoe Jozef en zijn gezin naar Egypte vluchtten, om pas terug te komen als de krankzinnige koning de kinderen van Bethlehem vermoord heeft en overleden is.

Vertelt de autobiograaf ondertussen nog iets nieuws? Niets noemenswaardigs, of het moeten de geschenken van de drie koningen zijn, van wie ‘Mattheus beweerde’ dat zij ‘goud en wierook en mirre meebrachten’. ‘Maar dat is misschien niet waar,’ dubt de Messias. Zo maak je de kachel aan met oudemannenpraat.

Om een van zijn twee niet-canonieke hoofdstukjes kan Mailer niet heen: Jezus'verloren tijd in Nazareth. Welk leven leidde de Zoon voor z'n dertigste? Natuurlijk krijgen we de anekdote over de twaalfjarige knaap die met Jozef en Maria Jeruzalem bezoekt om het joodse paasfeest te vieren en kwijtraakt. Zijn ouders treffen hem drie dagen later in de tempel aan, verwikkeld in een erudiete discussie met de schriftgeleerden - zo staat het bij Lucas, zo lezen we het bij Mailer.

Verder strekt de bijbelse berichtgeving over Jezus' jonge jaren niet, wat vanuit de optiek van de evangelisten geen verbazing wekt: de slow starter uit Nazareth trad pas als dertiger uit de anonimiteit en gaf eerder geen aanleiding tot boekstaving van zijn daden. Het past bovendien de primitieve, rapporterende stijl van het Nieuwe Testament dat geen van de evangelisten een serieuze poging onderneemt om de jeugd van de wonderdoener in kaart te brengen. Behalve navolgers waren Mattheus, Marcus, Lucas, en Johannes ook buitenstaanders.

Die verschoning geldt niet voor Mailer, die nooit meer god in eigen boek was als nu. Helaas begiftigt hij zijn Jezus niet met wat je noemt een proustiaans geheugen - integendeel. Behalve een godvruchtige verhandeling over diens jarenlange innige band met het hout krijgen we niets te horen over de jeugd van de timmermansleerling. In plaats van een madeleine dient Mailer zijn personage een overdosis Freud toe: Jezus vertelt hoe Jozef hem op zijn twaalfde inlichtte over zijn goddelijke herkomst, maar hoe hij die moeilijk te verteren informatie ‘vergat’ om haar pas jaren later aan het graf van zijn stiefvader weer te herinneren. Verdrongen dus.

Klaar is Mailers portret van de verlosser als jongeman, en voort gaat zijn bewerking van het evangelie tot monoloog. Ik heb zijn boek gelezen met de bijbel ernaast, en precies zo moet het geschreven zijn: met de bijbel ernaast. Jezus geneest de zieken die hij al genas, beklimt de olijfberg voor de rede die hij al hield, maant de storm en de zee tot rust, loopt over het water, voorspelt Petrus dat die hem drie keer zal loochenen voor de haan heeft gekraaid, en Petrus loochent. Enzovoort, enzovoort.

De tweede ‘niet-historische’ uitwijding die Mailer zich permitteert, betreft een gesprek tussen Jezus en Judas van Iskariot. De apostel laat zich tijdens het onderhoud kennen als een rancuneuze ongelovige die zijn meester beschouwt als instrument om de rijken ten val te brengen. Ondanks dat ‘heeft’ Jezus ‘Judas lief’ en ‘bewondert’ hij hem om zijn eigengereidheid.

De scène werpt nergens nieuw licht op, maar lijkt ingelast als Tsjechovs jachtgeweer dat in de eerste akte getoond moet worden om ‘gemotiveerd’ af te kunnen gaan in de laatste. Maar behalve dat Judas' verraad minder onver-

[p. 653]

wacht komt dan in de bijbel, stelt het voorgesprek Mailer in staat Jezus' nobele karakter tot tweemaal toe te onderstrepen. Die vecht namelijk tegen zijn tranen als hij hoort dat zijn verrader zichzelf verhangen heeft. Welnu: ik vocht niet tegen mijn tranen toen ik dat las, maar vroeg me af waar de Jezus bleef die ‘bleek zag van woede’.

Die kwam niet meer, en daar wortelt mijn grootste bezwaar tegen dit boek: Mailer laat zijn Jezus denken en voelen wat elke evangelist zou willen dat Gods Zoon dacht en voelde. Het innerlijk dat hij Jezus toebedeelt kan niet veel anders zijn dan de projectie van zijn eigen geloof, en zoals bekend gaat de liefde van de christen via het Woord.

Mailers angst om van de bijbel af te wijken is dan ook voortdurend voelbaar en zit dieper dan hij zelf heeft kunnen bevroeden - het lukt hem tenminste maar niet om controversieel te worden. Als hij ergens over de duivel schrijft dat die ‘knikte alsof hij een goede Jood was’, moet daar tussen haakjes ‘wat hij beslist niet was!’ achter. Overbodig natuurlijk, maar Mailer weet maar nooit.

Zijn laatste échte roman (Why are we in Vietnam?) schreef hij eind jaren zestig, waarna hij met wisselend succes Tom Wolfes new journalism bedreef, met als hoogtepunt The executioner's song uit 1979. De laatste jaren richt Mailer zich op het halfslachtige genre van de vie romancée: eerder gaf hij mensenkinderen Pablo Picasso en Lee Harvey Oswald half-goddelijke status, ditmaal probeert hij de Mensenzoon naar het volk toe te brengen in wat hijzelf kenschetst als een roman. Helaas is de Amerikaan de macht der verbeelding een beetje kwijt.

Zo blijkt in Het evangelie van de Zoon. Het naarbinnen geslagen geloof heeft als meest storende nadeel dat Jezus orkestmeester wordt van de christelijke vreugde. ‘Ik voelde de liefde van God,’ laat Mailer zijn Zoon op goed moment meedelen. ‘Zulke liefde was als een dier van hemelse schoonheid. Zijn ogen gloeiden in mijn hart.’ Dit soort van ironie verstoken Schmaltz kun je in het evangelie met een lantaarntje zoeken, bij Mailer is ze schering en inslag.

Wijlen Karel van het Reve heeft eens beweerd dat het Nieuwe Testament nauwelijks aanleiding geeft om Jezus de sympathie toe te wuiven die hij van zovelen krijgt. Van het Reve herlas Mattheus en oordeelde dat de verlosser uitmunt in arrogantie, geen vriendelijk woord spreekt en zieken slechts geneest uit propagandistische overweging. Je hoeft het maar half met de Betondorpse plaaggeest eens te zijn om in te zien dat alleen een hopeloos verliefde uit dezelfde tekst het zuivere tegendeel kan concluderen.

Vandaar wellicht dat Mailer - en alle andere evangelische voorgangers met hem - een nog altijd geldend literair gebod met voeten treedt. In zijn kortste formulering luidt dat voorschrift: Gij zult niet noemen maar tonen. Wie in een roman Gods oneindige goedheid wil uitdrukken (en daar lijkt het Mailer om begonnen) dient grote woorden te schuwen en zal in plaats daarvan daden van liefde moeten beschrijven. In deze wereld is dat natuurlijk makkelijker bedacht dan gedaan, en daarom is denkelijk dat bij christenen woorden als ‘liefde’, ‘waarheid’, en ‘verlossing’ in de mond bestorven liggen.

‘Er moet licht zijn,’ beveelt God in Genesis, en er was licht. Zo werkt dat niet met liefde, waarheid en verlossing.