De Gids. Jaargang 162

[p. 543]

Marc Kregting
Laden en lossen
‘Uit de hand van de meester’

Een kwaliteitskrant berichtte eens over een vliegeraar die vermoedelijk in de Noordzee was verdronken. Hij was tijdens het vliegeren tot aan zijn middel de branding ingelopen. Daarna ontbrak elk spoor, zoekacties van de marine en de kustwacht hadden niets opgeleverd. Ik vond het een even beklemmend als intrigerend bericht. Vliegeren is een visueel spektakel dat op de oren slaat. Menig strandbezoeker kent het helse geluid van wind onder een vlieger. Het oog ziet wat klinkt: kracht die van de vliegeraar bijkans een bediende maakt. Ongewis is wie wat domineert.

Voor Hans van Pinxteren is de lucide raadselachtigheid aan het vliegeren blijkbaar ook manifest. Hij schreef een gedicht waarin iemand vanachter een venster naar een vlieger kijkt en concludeert dat dit uitzicht inzicht is. Geschiedde dat in In een zwervend licht (1992), diens opvolger Spiegeling voorbij de weg, Van Pinxterens zevende en tot nader order laatste bundel, bevat dit gedicht:

Het kind springt, springt
naar de vogel op. De vogel
rukt aan de lijn in de hand
van een oude man.

De gebogen man
houdt van hem, streelt hem,
houdt hem buiten bereik
omhoog in de wind.

Haalt hem aan, koestert hem:
zijn arend is een goede vlieger,
ja zo is zijn arend zijde,
de vleugels zijdezacht.

Maar het kind springt hoger:
langzaam loopt de grijze weg
over het plein. In de wind
rukt de vogel aan het fijne touw.

Ach, het is avond. Aan de hemel
spuwen draken uit vuren monden,
de staarten ladders tegen
lichtend groen. Wijder nog spreidt

de arend de vleugels. En rukkend,
reikend, zich ontvouwend
klimt hij, huiverend in de wind,
uit de hand van de meester op.

De openingszin verraadt niet dat er een vlieger in het geding is. Dat komt doordat de zich verborgen houdende verteller in den beginne de blik van het kind incorporeert. Dat neemt de vogelvoorstelling in het tegen latten gespannen doek voor waar aan, de vorm is zo reëel dat het kind ernaar springt - ik volg het gedicht, in het alledaagse leven springen kinderen naar veel waar ze niet bij kunnen. Eerst ziet de verteller het kind springen en kijkt hij mee waarnaartoe, ontwaart dan een vogel. Daarna blijkt de vogel aan een lijn te zitten, in de hand van een oude man, en doet de vlieger officieel zijn intrede. Stapsgewijs verheldert het gedicht en wordt wonderlijk.

Met de oude man valt in de tweede strofe iets curieus voor. Hij streelt moedwillig de vo-

[p. 544]

gel terwijl die buiten bereik is. Zowel man als kind praktiseren daden van de gedachte.

De derde strofe ontsluiert dat het verhaal is gemaakt en bij de vlieger taal een rol speelt. De oude man ‘haalt hem aan’. Dat correspondeert weliswaar met de genegenheid in gedachte maar kan ook de beschrijving zijn van een feit: het draaien aan een klos om de lijn te verkorten (de enige wijze waarop vliegeraars hun aandeel in het spel kunnen demonstreren). Die ambigue taal bij de oude man versterkt meteen het kinderlijke geloof: ‘zijn arend is een goede vlieger’. Een ding ontvangt trekken van de levenden. Ik moet daarbij opmerken dat de arend een heerszuchtige vogel is, niet moeders braafste ook, hoewel de man hem zijdezachte vleugels toedicht.

Dan bevindt het gedicht zich op de helft en vervolgt met het omineuze woordje ‘maar’. In die vierde strofe wordt het onbestemde decor contouren verleend; plaats van handeling is een plein. Het kind gaat, wellicht omdat de vogel naderbij is gekomen, hoger springen en de oude man loopt weg. Indien hij tenminste als ‘grijze’ wordt betiteld, ambiguïteit maakt mogelijk dat er een grijze weg over het plein loopt. Constante factor is de vlieger in de wind. Wel wordt de lijn ‘het fijne touw’ genoemd, waarmee een zekere kwetsbaarheid intreedt.

De voorlaatste strofe preciseert verder met een tijdsaanduiding: ‘Ach, het is avond.’ Die uitspraak komt voor rekening van een plots op de voorgrond tredende verteller. Het kind is verdwenen. Er blijkt een vuurwerk gaande van Chinese snit (Van Pinxterens In een zwervend licht fourneert, naast het eerste vliegertoneel, respectievelijk een gedicht over de geest van een dode arend en over een Chinees die in het huis van de winden het spoor van de vogelvoet leest).

Uit de drakenstaarten schuiven ladders en die beweging gaat, blijkens de slotstrofe, in tegen de opwaartse gang van de arend. Voorzover hij aan de lijn helemaal passief is geweest, nu kiest hij zijn eigen route. Er staat immers dat hij ‘zich’ ontvouwt en zo verlaat hij, weliswaar huiverend, de hand van de oude man die dan nota bene meester wordt genoemd.

Ik heb een broertje dood aan dergelijke lezingen, maar erkend moet worden dat Van Pinxterens relaas een zogeheten poëticale inslag heeft. Ook amateurs ontkomen niet aan de observatie dat de vlieger voor het gedicht zelf kan staan. Op een gegeven moment ontdoet het zich van zijn schepper. Meester raakt vlieger kwijt, lijn als verbroken navelstreng: klaar ben je met de autonomie-diagnose (verderop wordt gerapporteerd over ‘het rijpende dat van zichzelf spreekt’). Wel rijst het probleem wat het springende kind met het toneel te schaften heeft; misschien dat het pogingen doet tot iets, terwijl de oude man in zijn affectie van een berustender allooi lijkt.

Even overdrachtelijk is een andere schijn uit Van Pinxterens gedicht. Uren lijken verstreken voor de vlieger de avondlijke vrije ruimte kiest (In een zwervend licht meldt een samenvallen met ‘de bodemloze nacht’). De vergelijking met een levensloop dringt zich op. Een kind wordt zelfstandig en tuimelt in het onbekende, moet ik dan zeggen. De ouder heeft zijn opvoedende taak vervuld en omdat het toch avond is, zou hij kunnen sterven. Volgroeiing leidt tot afscheid - vuurwerk bij nieuwjaar.

Ik ben allerminst overtuigd van mijn parafrases. Dat komt mede doordat Van Pinxteren zo zijn aanwensels heeft. Zijn gedichten zijn losgeschreven van referenties aan de empirische wereld en dragen veelal geen titel. Hij geeft louter zijn afdelingen namen. Vanaf zijn debuut Verstuivend gebied uit 1979 toonde Van Pinxteren zich een reeksenbouwer. Een lezer moet bij hem altijd voort. Speciaal aan Spiegeling voorbij de weg is de, paradoxaal uitgedrukt, expliciete suggestie dat na die tocht een beloning wacht. Een strofe van de één gedicht tellende openingsafdeling gaat namelijk zo: ‘Vertelt ons de legende niet / hoe Lao Tse als eerste reiziger / door de pas bij Jiuyaguan / de verlatenheid van de Gobi in trekt?’ En precies Jiuyaguan is de titel van de slotafdeling in de bundel, waar het woord nu ineens veelvuldig valt.

[p. 545]

Tegelijk gaat de geciteerde strofe een alliantie aan met de vliegeraar, een oude man in Chinese setting immers die wegloopt.

Het vliegerverhaal wordt gedaan met parallelconstructies, herhalingen die telkens iets laten verschuiven in de betekenis. Waar Van Pinxteren elders in Spiegeling voorbij de weg gewaagt van ‘door mijn dwalingen gebaande wegen’, kan het de moeite zijn dit procédé tot programma voor het geheel te acclameren. Ik moet de vlieger met zijn motievenstaart dan de bundel doorsturen, op zoek naar verknopingen of uitzaaiingen. Eigenlijk is dit zoeken bínnen Spiegeling voorbij de weg iets waarmee het openingsgedicht ook besluit: ‘Weten wij niet zelf, uit onszelf / de weg loopt voor je voeten uit?’

De zich bewust wordende lezer is evengoed reiziger en juist het ontbreken van referenties promoveert de tocht door de bundel tot een ongewis avontuur. In wezen is het verwant met de losgelaten vlieger. Waar de naam van Lao Tse, grondlegger van het taoïsme, gevallen is, klinkt dit zweverig, te zoet voor de griesmeelpap. Westerse samenlevingen hebben sowieso het primaat van scepsis en rationele kritiek. Alsof Van Pinxteren de bui zag hangen, garandeert de flaptekst van Spiegeling voorbij de weg geen verlies aan bezonnenheid. Niet dat dit veel resultaat heeft gehad, Schouten mokte van mystiek. Überhaupt is de bundel amper besproken. Die geringe aandacht geldt ook Van Pinxterens andere poëzie, die in haar ernst louter ontspant bij aperte woordspelingen. Mogelijk ducht de kritiek branchevervaging: Van Pinxteren geniet een reputatie als vertaler (Rimbaud, Artaud, Balzac, Montaigne, Flaubert, Stendhal, Voltaire en anderen) en men kan naar Hollandse normen maar één ding goed doen.

Laat ik het vliegergedicht formalistisch over de bundel proberen op te sporen. Meteen is het bingo. Een kind beweegt voor de ogen van een schrijver een kinderklokje aan een plastic band, ‘traag en tartend / als een slinger / die de tijd wegslaat’. De verhouding tussen de leeftijden van de twee mensen bij het mysterieuze ding is omgekeerd. Wel blijkt er een expliciet verband met het verstrijken van tijd. Of beter, het tot stilstand brengen ervan. Waar het uitgerekend een schrijver is die toeziet, wordt het poëticale doel verhelderd. De losgekomen vlieger zou de eeuwigheid in stijgen.

De afdeling erna krijgt die eeuwigheid een accent. Een in gevaar verkerende bloem die zijn kop omlaaghoudt, reikt op een ochtend nog eenmaal ‘met vermiljoene vingers / naar het verhaal van een wolk’. Opnieuw een link met het schrijven en opnieuw een omkering, ditmaal in tijdstip van de dag.

Weer een afdeling verder lopen voormalige geliefden door de stad. De ik wil troosten, ‘je zijde / laat zich vormen naar de streling van mijn hand’. Daarmee wordt een nieuw licht geworpen op de vlieger, immers ‘ja zo is zijn arend zijde, / de vleugels zijdezacht’. Het is toch maar weer de schrijfhand die accomodatie aan de voortgang van het gedicht biedt. Vanuit de geliefden kan ook een uitstapje worden gemaakt naar een strelen in een ander gedicht: ‘of zijn het wervels, / je wervels die de kooi indringen / van mijn borst’. Wordt hier een ribbenkast bedoeld, de kooi interfereert tegelijk met de gecultiveerde positie die mensen een vogel, zeker zo'n geduchte als de arend, hebben toebedacht. Dat de arend zich in het vliegergedicht bevrijdt, is dan niet meer dan rechtvaardig. Nu de intellectuele mens nog, met zijn gevoel dat in de borst klopt en waarover hij schoon kan praten.

In de daarop volgende afdeling is er 's ochtends een hand die zichzelf schept, terwijl een vogel wonden balsemt: ‘trok de spanning uit mijn ledematen weg’. De vleugels van de vogel slaan schaduwen in de ik-figuur en bewegen hem. Een geserreerde masturbatiescène, dunkt me, die iets toevoegt aan het vliegergedicht. Daar wordt gerukt aan een lijn, stijgt bij een vuurwerk iets uit een hand.

Een afdeling later loopt na een zwijgzame nacht iemand in de morgen over een plein, de plaats van handeling van het vliegergedicht.

[p. 546]

Inmiddels praten er mensen in flarden ‘die zonder zin schijnen / te zijn, nu het gesprek / is verwaaid // in het rumoer van de dag’. Kennelijk wou Van Pinxteren met zijn autonome, in de avond losgekomen gedicht een heldere dialoog, niet een door de wind beruisd gebabbel.

In de slotafdeling, de slotzin nota bene, blaast de wind ‘koud en fel’. Als de weg nu niet is aangezuiverd, weet ik het niet meer.

Wat ik met het vliegergedicht heb gedaan, kan met elk ander uit de bundel. Dan ontstaan nieuwe paden. Het gaat erom dat iedere pleisterplaats in Spiegeling voorbij de weg een oppositie uitspeelt. Die kan als bij de vlieger verticaal zijn, maar ook horizontaal (rivier-oever), tussen geliefden, licht en donker, oud en jong, herinnering en heden. Hans van Pinxteren legt zich er niet bij neer. Het betreft zogezegd een afstand tussen hier en daar die, naar het voorbeeld van Lao Tse, moet worden overbrugd om een ‘moment in zichzelf [te laten] bestaan’. De weg uit de bundeltitel staat ter discussie, en wel met behulp van een projectiescherm. Dat is de spiegeling, die wisselende gedaantes heeft: in het door mij nagevorste gedicht de vlieger, voorts onder andere water, nevel, wolk, licht, schaduw, blad, raam, lach. En, erg fraai, stem (‘van binnen uit, en toch / buiten mij om’).

Wie aan dit alles voorbij raakt legt de weg letterlijk en figuurlijk af, zwijgt. Er doemt leemte, een niets, ‘dit zonder woorden zijn’, onbeschrevenheid. Herinnert dat aan Mallarmé, als er één Franse dichter aan Van Pinxteren moet worden gelieerd is het Rimbaud, die trouwens een wandelaar pur sang was. Rimbaud komt in Spiegeling voorbij de weg voor, met de retorische vraag of we niet weten dat het ál woestijn is wat er blinkt. Met die verwijzing naar de laatste levensjaren van de rond Harar in Abessinië handeldrijvende ziener (waarover Van Pinxteren dichtte in Alsof ik stof ben uit 1989) hoeft verlatenheid geen vrees in te boezemen. Eerder biedt ze, door in alle opzichten ‘niets te verhelen’, kans de quintessens te behouden. Rimbaud ambieerde een werkelijkheid achter de woorden en de dingen. Een brief aan zijn toenmalige meester Georges Izambard herbergt de notoire passage ‘JE est un autre’, die Van Pinxteren overnam als motto bij Vluchtig schuinschrift uit 1981. Wie erin slaagt zichzelf te objectiveren, raakt in een ondeelbaar ogenblik het ongekende en weet zich volmaakt vrij.

Rimbaud en Lao Tse hebben gemeen dat ze aan de voet van massieven stonden, de één aan het Cherchergebergte, de ander aan de Kwen Lun. Beiden acteren in het openingsgedicht van Spiegeling voorbij de weg, dat ‘Preliminair’ heet. Aangezien de bundel daarmee op stoot komt, kun je hem liminair noemen. Mertens heeft die term modern poëticaal gemunt; Beurskens gebruikte hem, vertaald als drempel, in ‘Hedendaags dioscurisme’ uit Circus Fernando voor grenssituaties, overgangen. Het vergt de moed van de onthechting om op de drempel te komen, iets wat Van Pinxteren grammaticaal ondersteunt door het onderwerp van menige zin uit te stellen.

Spiegeling voorbij de weg bevat basale, in hun kiesheid fragiele gedichten die een geroutineerde lezer mogelijk tam voorkomen. En misschien gedateerd, vanwege het laten doorschemeren van idioom uit een volle eeuw poëziegeschiedenis. De witte, postexperimentele hand van Faverey is gestoken in een klassiek glacé. Leopolds vermaarde ‘O, als ik dood zal, dood zal zijn’ lijkt me zelfs door Van Pinxteren hernomen:

Als ik naar je toe kom
zal het in de wind zijn
langs het water.

En de wind niets dan een spel
van donker zilver, een rimpeling
over de vaart.

Als ik naar je toe kom
zal het zijn in de wolken
door het water,

zal het water zwarte

[p. 547]

 

spiegel zich vergapen

 

aan de wolkenlucht.

 

 

 

Zal ik niets zijn, louter

 

speling van de wind zijn,

 

een verdieping in de lucht.

Hier toont Van Pinxteren zich op zijn best. Hij is lyrisch én bedaard, componeert een liefdesgedicht dat is ‘ontpersoonlijkt’. Met dit cliché raak ik bewust aan de in veel drukwerken gebanaliseerde status van autonome poëzie, een status die mij niet draconisch genoeg bestreden kan worden. Gelukkig is hier een gedicht voorhanden dat, in plaats van pagina's vergend halftheoretisch poken, heel wat vooroordelen over zulk divers werk weerlegt. Poëzie van klank en kleur, sensatie, hermetisme, abstractie, zogenaamd louter te ondergaan... zeker valt er zowel dicht te timmeren als te zingen mét betekenis.

Er zijn namen van illustere, als reisgenoten vermomde meesters gevallen. Vertalen is ook een intensieve manier van lezen en kom daar maar eens van los. In de lange mars vanaf zijn debuut is Van Pinxteren geleidelijk aan zelf gaan wandelen. Zijn poëzie heeft een eigen stem gekregen, is dan wel bescheiden (‘al zou ik het ook anders willen, / het staat hier precies zoals de pen het schrijft’), weinig geruchtmakend, maar voor wie is dat een punt? Rimbaud moest nog Merde à Dieu op muren kalken, bij Van Pinxteren worden goden niet benijd omdat ze onmenselijk zijn en spelen met woorden zonder vlees en bloed. Het begin van Spiegeling voorbij de weg adviseert: ‘aanvaard de klaarte van het water, / laat in dit stromen de rivier niets zijn / dan spiegel van de rivier’. Aan het eind wordt geluisterd ‘hoe schaduw schaduw uit je mond spreekt’. De hand van de meester in al zijn suggesties is vorderend het oeuvre afwezig gemaakt.

Misschien moet ik daarom nog zeggen dat het bericht van de verdwenen man me niet bezighield uit een pueriel idee dat hij door de vlieger was meegenomen richting eenzame hemelbewoner. Ik bevroed dat de vliegeraar gewoon is verdronken in zee, wier aard oprecht wreed is. Er kwam zelfs nog een getuige: ‘Een vriend riep hem toe de vlieger los te laten en terug te komen. Dit probeerde de man, maar even later werd hij door de sterke stroming meegesleurd.’

Hans van Pinxteren: Spiegeling voorbij de weg. Athenaeum-Polak & Van Gennep, Amsterdam, 1996.