De Gids. Jaargang 162

[p. 474]

Marc Kregting
Laden en lossen
‘Want de maan is in de wolken’

In een Suske en Wiske slaat Lambik met een klap een boek dicht. De letters vliegen hem om de oren. Dit is een grappig voorval, maar ook wat bedreigend misschien. Veel kennis en wijsheid ontlenen we aan teksten, en als die bij het eerste het beste zuchtje uit de triviale praktijk niet blijken te hechten wordt het volwassendom een kluif. Althans, voor wie haakt naar autoriteit die ergens op is gebaseerd. Kinderen daarentegen lijken het vanzelfsprekend te vinden dat alles inclusief het opgetekende loszit, geen vaste plaats heeft. Als jongen ‘placht ik me erover te verbazen dat de letters van een gesloten boekwerk niet door elkaar gingen en wegraakten in de loop van de nacht,’ schreef Borges. Dat zou je een naïeve, mogelijk onschuldige fantasie kunnen noemen; wie zich ontwikkelt, denkt zijn kennis als het ware automatisch stabiel.

De Vlaamse dichter Peter Holvoet-Hanssen wekt de indruk deze groei als een beperking te zien, als een verlies zelfs. Uit zijn debuutbundel Dwangbuis van Houdini neem ik ‘Roza en de maan’:

De maan is een jongen en toch lief
hij kijkt onder de wolken
maar ik slaap onder de lakens.

Hij zingt op een onmogelijk uur:
‘Niets zijn de sterren, niets is de maan
sterren moet slapen gaan
en wassen maar moet Jantje Maan.’

Hij mangelt met hoge stem:
‘Kirk, je bent geen adonis die nog in
het centrum denkt te staan.
Spock, je roestig sterrenschip
vertrekt nergens om 25 uur
naar de maan van Manakoora.’

Uilskuikens en konijnen
start de melkboerenhondenhaarraket
stoof het varken met de langste snuit
want de maan is in de wolken, ligt
te slapen in mijn rozenbed.

In de eerste zin is het gelijk raak met de losgeslagen kennis. Gewichtige boeken als Cirlots A Dictionary of Symbols duiden de maan als het vrouwelijke principe, Roza maakt er een jongen van. Zij start daarmee geen historische polemiek, maar neemt de maan zoals ze hem beleeft - licht beducht wellicht, voor meisjes van een zekere leeftijd is het andere geslacht geen toffee. Gelukkig ligt Roza veilig in bed onder de lakens en stelt zich de alomtegenwoordige oppasser de maan op zijn beurt onder de wolken voor. Deze personificatie bezorgt een evenwaardiger reis naar Dromenland.

De tweede strofe bestaat dan ook goeddeels uit een berceuse, waarin Jantje Maan wassen moet. Volwassen hebben dit verklaard in hemelkundige theorieën, maar voor Roza zal Jan letterlijk moeten wassen. Dat hoort voor het slapengaan, schone kinderen dromen het zoetst.

In de derde strofe wordt de hand van de dichter onthuld. Hij laat de maan ‘mangelen’, zinnen zeggen die wel erg wijs zijn. Deze ver-

[p. 475]

wijzen naar Startrek en, blijkens een aantekening achter in de bundel, naar een lied uit 1935 van Dorothy Lamour. Ze incorporeren ‘lage’ kunst en betogen dat een persoon inmiddels niet meer in het centrum staat. Het ‘mangelen’ is ideologisch geladen.

Het is net of Roza dit in de slotstrofe allemaal maar traditioneel postmodernistisch gewauwel vindt. Volgens haar eigen ervaring moet dat wel, de logica van haar verbeelding zet haarzelf in het centrum. Een hele reeks van door ouders ten bate van een goede nachtrust opgevoerde dieren deponeert ze in de boekenwijsheidsafvalbak. Weg met de olifant met de lange, verhaaltjes uitblazende snuit, hier met een smakelijk varken. Voor Roza blijft de maan ver weg in de wolken, waardoor ze onbevreesd kan slapen. Sterker, het is een zo bezielend idee dat hij evengoed naast haar mag liggen. In het rozenbed van Roza, een soort gedachtenseks waaraan hij een groot welzijn beleeft. Ook in die zin is de maan ‘in de wolken’.

Vermoedelijk is Roza de dochter van de dichter. Naast het tafereel staat een gedicht dat, getuige de verantwoording bij Dwangbuis van Houdini, is gemaakt naar een improvisatie van Anna Roza Holvoet, vier jaar. Alsof de dichter zijn geluk niet opkan (‘melkboerenhondenhaarraket’ lijkt me een typisch gezinswoord, een amulet). Wel realiseert hij zich meteen dat hij haar capaciteit tot onbevangen kennis heeft verloren. En misschien heeft Roza zelf al ingeleverd: ‘spreken en gebaren kun je laten om met andere werelden / te praten zoals het eens door de placenta werd beloofd.’ Papa heeft in ieder geval schoolgegaan, in zijn poëzie tracht hij weer af te leren, woorden te verstrekken ‘die nog verwant zijn aan de / dingen’. Dit is op zichzelf een houding, een voor mijn part rationeel besluit. ‘Verwondering berust altijd op vooroordelen,’ beweerde Patricia de Martelaere ooit. Je kunt kinderlijk willen zijn, verworvenheden raken nooit helemaal weg.

Het motto van de bundel verraadt dat eigenlijk al:

Ik heb een konijntje, het zit in een kooi,
Het steekt door de gaatjes, zijn snuitje zo mooi,
Dan kom ik met blaren, ofwel een snee brood.
Daar zal het van smullen, maar dan wordt het groot.
Daar komt mijn vader, het konijntje moet dood!
Want in een volgende hok, wordt een ander weer groot.

Het verlies in de hele levenscyclus staat hier uitgeschreven, maar ik doel in dit verband op de wat ik maar noem pedagogische komma in de slotzin. Die is niet strikt noodzakelijk, lijkt ingevoerd voor het ritme en toont zo ouderlijke interferentie.

De inperking van het volwassendom speelt Peter Holvoet-Hanssen in Dwangbuis van Houdini levenslustig uit tegen een explosie van mogelijkheden. Het dwangbuis heeft zo zijn voordelen, het kent geboeidheid in beide betekenissen. De wereld is dermate interessant dat je steeds probeert te ontsnappen. Voor wat betreft de rest van de titel: het was juist de kunst van de legendarische Harry Houdini om gewikkeld in kettingen te overleven. Louter de compositie van de bundel biedt Holvoet-Hanssen al gelegenheid tot anarchistisch varieté: van ‘Ouverture’ over ‘De spelers’ naar ‘De schakels’ tot ‘Het ontbrekende knoopsgat’.

Door deze poëzie als een intiem én op hol geslagen spel moet de leeshouding worden aangepast. Voorzover er binnen een gedicht de wapening van een samenhang is te ontdekken, nopen aanvullingen en alternatieven elders, her en der in de bundel, tot het afleggen van het harnas. De grootste clown bij circus Holvoet-Hanssen is de lezer, die alsmaar valt en opstaat.

Eens kijken wat er gebeurt als ik ‘Roza en de maan’ er nog eens bij neem. Het wordt gevolgd door het gedicht ‘De Maan van de Roos’. De omdraaiing zit ook in het perspectief. De hoofdpersoon is ouder, een koorddanser, een circusartiest dus. Hij kwelt zichzelf ‘met knel-

[p. 476]

punten’, wat een variant is op de dwangbuis. De koorddanser maakt een noodlottige val. Het rare is echter dat hij in het water valt, dus waarom sterft hij? Zelfmoord? Bovendien is hij naast zijn officiële activiteiten dichter, die in woordspelingen een ‘uitdaging’ ziet. Mogelijk had hij met het in de wolken-zijn van Roza's maan uit de voeten gekund. Wel geldt hij als ‘een ontoegankelijk dichter’. Dat is althans het oordeel van de ‘toeschouwers’, circusbezoekers dus die hem na zijn dood verankeren aan ‘de meersteen’. Een mooi woord dat een bloemetje zet op het grafmonument. Maar het woord bestaat niet, dus wie mag er ontoegankelijk worden genoemd? De taal is machtig.

Omdat niet helemaal duidelijk wordt waarom de koorddanser in water zou sterven en wat mij betreft zelfs óf hij is gestorven, zal ik een ander gedicht uit de bundel erbij halen, namelijk eentje waarin meesterartiest Houdini in een kist overboord wordt gegooid. We lezen enige zinsneden uit zijn dagboek, gedateerd op 31 oktober, wat zijn sterfdatum blijkt te zijn: ‘Waar ben ik, op welke grond?’ Ook hier toont de taal haar macht. Stelt Houdini een catechismusvraag of zit hij domweg op de bodem van de zee? Deze haast principiële ambiguïteit maakt het mogelijk in de meersteen van de dichtende koorddanser een cenotaaf te lezen. Een leeg graf kortom, dat ik kan vergelijken met de gedachtenseks, ‘de kleine dood’ zeg maar, tussen Roza en de maan. Wie weet slaapt ze voor eeuwig op haar rozenbed, tot een dichterlijke prins haar wakker kust. In het slotgedicht van de bundel klinkt vooralsnog de imperativus ‘slaap zacht, doe je ogen toe’.

Bij wijze van voorbeeld heb ik hier even een spoor gevolgd dat door een willekeurig gedicht in Dwangbuis van Houdini wordt uitgezet. Het gevaar en de charme bij het lezen van deze gedichten is dat kan blijven worden geciteerd. De schakelwerking laat veel toe, zonder alles te verklaren; dit is geen zonde (en heeft ook niets te maken met het repressieve etiket hermetische poëzie). Laat ik voortploegen.

Ik legde al een biografisch verband met Holvoet-Hanssens gezin, met het gedicht vóór ‘Roza en de maan’. Daar is sprake van een ‘lekkere muizenbaard’, die wel zijn oorzaak zal hebben in ‘papa's prikken / moeten altijd werken / en op computers letters maken’. Dat de dichter met genoegen een computer gebruikt zit eigenlijk besloten in één woord, verderop: minnevirus. Wie eenmaal op stoot gekomen is, houdt niet meer op. Of wordt niet meer opgehouden, moet ik misschien zeggen. Bewustzijn én taal maken alles los en veroorzaken optionele schakelingen, een snoer van ondergrondse verbanden. De ene keer wordt in Dwangbuis van Houdini met een sneeuwbolletje geschud en komen daar in warme chocomeldamp gehulde verhalen uit voort, de andere keer vormt domweg Jerry Lee Lewis' Whole lotta shakin' going on het letterlijke argument voor ongelovige gelovigen, poëzielezers van de koude grond.

Computergekte wordt ook gedemonstreerd door een gedicht dat voor een gedeelte de regelnummering aan heeft gelaten en waaruit ik een stukje citeer:

002 Grote Nar liet een knal en het oergas ontstond
003 het firmament is niet groter dan deze verduisterde kamer
004 buiten ruisen de bladeren, barsten in de tijd
005 toeval bestaat wel en niet, wij floepen aan en uit

Los van deze programmatische beweringen - waarbij ik geloof dat 003 Leopolds ‘Laat de luiken geloken zijn / wiege wiegele weine’, het slotmotto van Dwangbuis van Houdini, lijkt te versterken in een accent op de incanterende, berceuse-kant van de zaak - zien we wel computerregelnummers? In een ander gedicht staan ook cijfers en blijken het jaartallen te zijn: ‘1940 in Lascaux in de Dordogne: snotapen met zaklantarens doorzoeken er de grotten; een jongen volgt zijn hond door een met stalactieten afgezette ingang, op de witte ran-

[p. 477]

den ziet hij de eerste documentaire’. Dit is een prozaschets, waarin de ontdekking van primitieve kunst wordt vertaald in de moderne genre-aanduiding van een documentaire. Hoe alles tot en met de chronologie op zijn kop wordt gezet, bewijst het slot van dit prozagedicht, eindigend met een toekomstvoorspelling in het verleden waaruit ik deze overneem: ‘998 sterrenjager, spelenderwijs ontdekken snuffelende kinderen in de voetsporen van Einstein formules op een narrenpak.’

Hé, weer een artiest en weer een nar! God laat overal en nergens scheten en ik kan heel lang doorgaan met sporen ruiken en volgen en niet uitkomen.

Impliceert dit dat de dichter of de persoon Holvoet-Hanssen zichzelf caleidoscopisch onzichtbaar houdt? Er hangt een deconstructivistische geurloosheid, wanneer mede namens hem een tovenaar constateert:

Was niemand en paste mij aan iedereen aan.
Het gamma was enorm want ik was de perfecte
aanpasser, oppasser in een mortuarium.

Toch, ik sprak al van familiegeluk, van intimiteit. Daaraan kan complementair verdriet worden toegevoegd. In de slotafdeling die soms zo weergaloos desintegreert dat ik van zang zonder woorden zou willen spreken, krijgt, als ik me niet vergis, Holvoet-Hanssens schoonvader een In Memoriam. Eerder stond er al: ‘Hier zit je gevangen. Als een woestijnvos in een iglo of een Belg aan de Costa del Sol. Als een dolfijn in het dwangbuis (...).’ Dit refereert waarschijnlijk aan de in 1997 overleden dolfijn Dolly, met wie Holvoet-Hanssen op de achterflap van de bundel liefkozend staat afgebeeld. Roza is zijn voorbeeld, alles raakt bezield.

Wat hij heeft gedaan staat aan het eind van de tweede afdeling zelfs expliciet vermeld: ‘schakel fladderende woorden tot een zwerm aaneen / nieuw met oud, vertakking en verstrakking tot monding / cirkels op het water tot een toverspreuk, sneeuwzeker / verzen zwaar en licht tot een gedicht, misschien / doornen tot een roos.’ Ik zou het ook anders kunnen uitdrukken. De in Dwangbuis van Houdini geambieerde en gerealiseerde houding behelst het verwerpen van het hiërarchische onderscheid tussen wat leeft of niet, wat toen was en nu. Holvoet-Hanssen gaat ‘langs de rede naar het strand’. De dichter als arglistige jutter. Er is slechts ‘het museum van deze dag’. De enige wetten die er vervolgens toe doen, komen van de taal. Al hoont Holvoet-Hanssen - de Vlaamse literatuur zou volgens het cliché barokker zijn dan de Noord-Nederlandse - in het openingsgedicht al ‘rederijkse rijkrijmerij’, uiteindelijk consoneert er bij hem van alles, binnen en buiten. Er is geen andere grip dan die van het machtsmiddel. Hij levert wildgroei, bijeengehouden door strenge indeling. Zijn ontdekker Peter Verhelst stelde al: ‘Extase en ascese vereisen dezelfde koppigheid.’

Holvoet-Hanssen toont aan wat ervan gekomen zou zijn indien Lambik talloze boeken had dichtgeklapt en letters waren gaan rondvliegen. Dwangbuis van Houdini bevat wat er zoal van de grond is opgeraapt. De ene letter is dus verloren gegaan, de andere letter is met kunst- en vliegwerk in combinaties verwerkt die op het oog zijn afgerond maar die in feite worden geregeerd door willekeur. En is dat niet de meest adequate beschrijving van de wereld?

Peter Holvoet-Hanssen: Dwangbuis van Houdini. Prometheus, Amsterdam, 1998.