De Gids. Jaargang 162

[p. 432]

Thomas Rosenboom
Onthouding
Over Dirk Ayelt Kooiman

Bij de naam Dirk Ayelt Kooiman denk ik niet alleen aan zijn afzonderlijke boeken, ik krijg dan bovendien het beeld voor ogen van een schrijverschap dat op een bepaalde manier voornaam is. Wat doet Kooiman anders dan anderen? Wat doen die anderen?

Een schrijver gaat schrijven. Ingespannen tuurt hij naar de blinde muur waarachter hij een roman vermoedt. Hij is de belegeraar van een onbekende veste. Slechts een paar torens steken boven het bolwerk uit. Hoe daarin binnen te dringen, en zich de verborgen schatten van stof en drama eigen te maken?

De klassieke krijgskunst schrijft voor: eerst artillerievuur, om van veilige afstand de weerstand van de muur te beproeven en er een bres in te schieten; vervolgens de snelle inval van de cavalerie, met als doel verwarring stichten en als kenmerk vurige paarden, vederbossen en flonkerende sabels; en ten slotte de definitieve verovering door de infanterie, het voetvolk, het laagste wapen maar het enige dat het terrein blijvend kan bezetten.

De schrijver doet het ook zo. Hij werpt lange blikken op zijn stof, zoals hij 's nachts naar een dame in de disco kijkt, en er ontstaat een opening; hij treedt binnen, schrijft in haastige opwinding een eerste scène, even kortbondig als de eerste woordenwisseling op een dansvloer - en ja, het gaat, de poort zwaait open, de schrijver begint zich op zijn gemak te voelen en trekt dadelijk de volgende ochtend met zijn infanterie het terrein binnen. Terwijl hij het meter voor meter in beslag neemt doet het ene na het andere detail zich voor aan zijn verrukte zinnen, kleuren, lichtwerkingen, intonaties, het rillen van een bloempje in de wind: ja waarlijk, het lijkt wel alsof hij zijn vesting echt gezien heeft, alles begint te stromen, het schrijven gaat echt goed nu - en zo dan, naarmate onze fictieschrijver sterker het gevoel heeft er werkelijk geweest te zijn, wordt zijn roman een relaas, een reisboek zonder enige spaarzaamheid van woorden meer, ten slotte de memoires van iemand die vooraan stond.

Het is duidelijk dat Kooiman zijn romans op rigoureuze wijze voor dit lot behoedt. Bij hem geen veelheid aan details, nooit het volbonte realisme van vakantiefoto's.

Maar: is hij er eigenlijk wel geweest? Zeker wel, en langer dan anderen, gezien zijn uiterst consciëntieuze werkwijze - maar hij fotografeerde de schaduwen.

En: stroomt het wel bij Kooiman? Zeker wel, maar niet als een waterstraal uit de kraan, meer als een parelsnoer in de hand.

Kooiman volgt een andere, zijn eigen strategie: na de verovering van zijn veste stuurt hij zijn infanterie weg en trekt hij het inmiddels volledig verkende gebied opnieuw binnen met zijn cavalerie, waarbij het dan dus niet meer om de reeds volbrachte inname gaat, maar louter nog om de stijl van de uitvoering - het is een schrijven in tweede instantie, juist om de lichtheid van de eerste aanraking te behouden; het proza van Kooiman is nooit het werk van zwoegend voetvolk, maar van de elegante cavalerie, van de vaandrigs en huzaren, met andere woorden: van de heren.

[p. 433]

Alle mannen zijn man, sommigen ook nog heer. Men herkent ze eerder aan wat ze nalaten dan wat ze doen, zij ontzeggen zich de meest alledaagse vrijheden, en dan niet om enig voordeel maar omwille van de ontzegging zelf, met andere woorden: een heer houdt er bepaalde, graag onpraktische, liefst onnodige, hoe dan ook zelfopgelegde taboes op na, die hij zonder erbij na te denken, zonder applaus en zelfs ook als hij alleen is in ere houdt, tegen alle eisen van het gemak in. Zo zijn er heren die nooit in het café hun jas uitdoen, anderen zullen nooit uit huis gaan zonder een kompas. Een heer draagt in ieder geval nooit een voorgestrikte vlinderdas, en tot slot zal een heer zich nooit, als een godsdienstfanaat, op al deze zijn abstinenties laten voorstaan - je merkt het eigenlijk nauwelijks aan hem, in zekere zin is hij zelfs spontaan, want hij bedwingt zijn impulsen van nature.

Ongeveer op dezelfde wijze heeft ook het werk van Kooiman zich van stond af, over romans als Een romance, De grote stilte en De vertellingen van een verloren dag heen, gekenmerkt door vertelmogelijkheden die nu juist niet werden gebruikt. De ondergeschiktheid van de intrige, en het in hoge mate afzien van dialogen en gevoelsontladingen verleenden het proza een onmiskenbare sereniteit, maar nooit werd die ontzegging radicaler doorgevoerd dan in Kooimans laatste roman De terugkeer uit 1996.

Hier heeft de hoofdpersoon geen naam en geen uiterlijk meer, de dialoog is teruggebracht tot een enkel woord, de tijdspannes tussen de verschillende episodes wordt niet in jaren uitgedrukt, het grootste deel van de roman staat in de voltooid verleden tijd: het resultaat is een uiterst delicaat minimalisme, een sfeer van gestrengheid die meer aan een klooster dan een kerk herinnert, een hoogtepunt kortom binnen Kooimans gestaag ontwikkelende schrijverschap, iets wat in de kritiek wel wat meer benadrukt had kunnen worden.

Maar er is meer aan de hand met De terugkeer; het boek is niet alleen de ultieme vervulling van de beste Revisor-traditie, tegelijk overschrijdt het die ook, want nooit eerder voorzag Kooiman zijn roman van een zo spannende, onderliggende verhaalstructuur; voor het eerst heeft de glasachtige brekelijkheid van zijn stijl zich verbonden met de vitaliteit van de plot.

Ik denk dat het deze combinatie van tegenstellingen is die ervoor gezorgd heeft dat het boek, bij alle abstractie en verstilling, toch nergens een koude indruk maakt. Kooiman had zijn dramatische vermogen al bewezen in meerdere filmscenario's, ikzelf heb er ooit van geprofiteerd toen Dirk in een handomdraai de spanningsopbouw van een van de verhalen uit mijn debuut verbeterde, maar nu heeft hij dat talent dan eindelijk ruim baan gegeven in zijn eigen werk. Wanneer er met zijn verfijnde humor hetzelfde gebeurt staat vast dat het mooiste deel van Kooimans oeuvre, alle successen in het verleden ten spijt, in de toekomst ligt, een toekomst die wat mij betreft met De terugkeer is begonnen.