De Gids. Jaargang 162

[p. 414]

Willem van Toorn
Een waarnemer in Sarajevo

Ter gelegenheid van het afscheid van Chris Keulemans als directeur van De Balie verscheen in januari 1999 het boekje Grote bergen huilen niet, een verzameling citaten en fragmenten. Daarin las ik met stijgende verbazing een tekst van Ed van Thijn, ‘Srebrenica: een godgeklaagd gebrek aan onbehagen’, eerder verschenen in het Onbehagen-nummer (1997) van De Gids, zo meldde het onderschrift. Van het Gids-artikel bleek genoemde tekst de inleiding te zijn.

Kennelijk vond Van Thijn zijn verhaal zo geslaagd dat hij het wel een herdruk waard vond in wat ik voor het gemak maar het ‘Keulemans-boekje’ noem. Het is trouwens al zijn tweede beschrijving van de ontmoeting tussen een aantal Nederlandse en Bosnische schrijvers in Sarajevo, in 1996. De eerste verscheen in Stemmingen in Sarajevo, Van Thijns dagboeknotities uit de periode van zijn waarnemerschap in Bosnië. Die weergave blonk ook al niet uit door zorgvuldigheid, maar ik vond het toen toch te veel werk erop te reageren. Deze in De Gids en het Keulemans-boekje is echter zó schokkend losgezongen van de werkelijkheid en zo bijgewerkt om een speciaal effect te sorteren, dat ik er niet over kan zwijgen.

Overigens: ik duid voor het gemak Van Thijns verhaal in Stemmingen in Sarajevo maar aan als de eerste versie en dat in De Gids en het Keulemans-boekje als de tweede. Ik weet niet in welke volgorde ze verschenen; dit is de volgorde waarin ik ze las.

Het gaat in Van Thijns verhaal slechts om een kleine gebeurtenis, maar als we al slordig omspringen met de historische waarheid als het om kleine voorvallen gaat, welk recht van spreken denken we dan te hebben als het om grote zaken gaat? ‘La mémoire ne cherche à sauver le passé que pour servir au présent et à l'avenir,’ schreef Jacques le Goff. Maar áls we het verleden daartoe willen bewaren, laten we het dan tenminste met precisie doen en niet in een naar persoonlijke behoeften ingekleurde versie. Tenzij we een roman schrijven natuurlijk. Maar Van Thijn schrijft geen roman; trillend van opwinding omdat hij er zelf bij was schrijft hij geschiedenis. Laat ik mijn verhaal ertegenover zetten.

Lezen we eerst enkele opzienbarende passages uit Van Thijns verslag:

‘Hoe voelt het als Nederlandse schrijver om geassocieerd te worden met de genocide in Srebrenica?’ De vraag sloeg in als een mortiergranaat. Een panel van Nederlandse schrijvers was speciaal overgekomen naar Sarajevo om met Bosnische collega's ervaringen uit te wisselen over literatuur.

Zo begint het verhaal in het Keulemans-boekje. Vervolgens vertelt Van Thijn welke kinderlijke vraag gespreksvoorzitter Chris Keulemans aan de verzamelde schrijvers had voorgelegd (‘Kunt u iets vertellen over uw allereerste boek?’), om dan in dramatisch proza de machteloze Nederlandse reacties op de Bosnische woede weer te geven:

[p. 415]

Halverwege het eerste antwoord kwam de striemende interruptie. Een grote ontreddering was het gevolg. De Nederlandse schrijvers putten zich uit in gevoelens van schuld en schaamte, maar de vragen werden steeds agressiever. (...) De aanwezigen begonnen steeds onrustiger op hun stoelen te schuiven en keken met een schuin oog naar de twee gevluchte schrijvers uit Srebrenica die op de achterste rij hadden plaatsgenomen en de discussie zwijgend, met diep verzonken ogen, volgden. De interrumpant, die inmiddels was gaan staan, riep, bevend van woede: ‘Hoe kunnen we met jullie over literatuur praten als we niet eerst met elkaar over Srebrenica in het reine zijn gekomen?’

Volgt een weergave van pogingen van ‘de Nederlandse schrijvers’ om de zaak nog te sussen. Maar dat lukt natuurlijk niet:

De voorzitter ziet zich, diep ontgoocheld, genoodzaakt de bijeenkomst voortijdig te beëindigen. De Nederlandse schrijvers druipen af.

Nou, dat liegt er niet om.

Nu was ik een van die Nederlandse schrijvers en ik moet helaas constateren dat Van Thijns voorstelling van zaken méér ingegeven lijkt door de wonderlijke zelfhaat die in bepaalde zich progressief wanende Nederlandse kringen zo populair is dan door een streven naar waarheid. Laat ik proberen wat feitelijke kanttekeningen te maken.

‘De Nederlandse schrijvers’ waren, behalve voorzitter Chris Keulemans, K. Michel en ik. Wij waren niet helemaal zo naïef naar Sarajevo gereisd als Van Thijn zich voorstelt. Michel en ik hadden bijvoorbeeld als redacteuren van Raster heel goed nagedacht over schrijven en oorlog; Raster had daar in datzelfde jaar een heel nummer aan gewijd waarin voormalig Joegoslavië nogal wat aandacht kreeg, bijvoorbeeld in een voor dat nummer geschreven bijdrage van Dubravka Ugrešić (‘Confiscatie van de herinnering’, toeval bestaat niet) en in oorlogs-dagboekfragmenten van de grote schrijver Miroslav Krleža.

Trouwens, we waren helemaal geen ‘panel’. Wie is er nou een panel. Een panel is iets van politici die plechtig achter tafels zitten om andere mensen uit te leggen hoe de wereld in elkaar zit. Wij waren gewoon, op uitnodiging, te gast in Sarajevo, bij mensen die lang in een isolement hadden verkeerd en die wel eens een geluid van buitenaf wilden horen. Ook letterlijk: wij waren in het gezelschap van twee muziekgroepen die in afgeladen zalen optraden. We aten bij mensen in een dorp in de buurt. We zaten in het café. We hoorden de verhalen van een man die probeerde weer een filmcollectie op te bouwen om de gestolen of vernietigde verzameling van het filmmuseum te vervangen. ‘Speciaal overgekomen’, dat is ook zo'n mooie. Dat doet denken aan ingelaste vluchten voor politici. Maar wij hadden een reis van zestien uur gemaakt met de lijnbus van Zagreb naar Sarajevo. We hadden de verhalen van medepassagiers gehoord. Bijvoorbeeld dat van de oude Bosnische dame die eindelijk weer eens naar Zagreb had gekund, waar een winkelmeisje in een zaak waar zij haar hele leven al kwam had gedaan alsof ze haar niet verstond omdat ze geen ‘Kroatisch’ sprak. En het verhaal van een meisje dat naar Stockholm was gevlucht en daar architectuur studeerde en nu voor het eerst sinds jaren weer naar huis kon, en in de bus verbijsterd zei dat je nu zag dat de schoorstenen het sterkste deel waren van boerenhuizen: van hele dorpjes stonden alleen de schoorstenen nog overeind. We hadden drie uur bij Travnik aan de kant van de weg gezeten omdat de oorlogsinvaliden, die maanden geen pensioen hadden gekregen, op het kruispunt waren gaan zitten en geen verkeer meer doorlieten. Hoezo panel?

Van Thijns beschrijving suggereert dat wij, ‘speciaal overgekomen naar Sarajevo’, onmiddellijk achter een tafel waren gaan zitten om die Bosniërs eens te vertellen hoe de wereld in elkaar zat. Maar wij waren daar al een tijdje.

[p. 416]

Een eerdere ontmoeting met de Bosnische schrijvers (waar Van Thijn niks van weet omdat hij er niet bij was) was geheel gewijd geweest aan de vraag hoe te schrijven over de oorlog - het onuitsprekelijke waar toch over geschreven moet worden. Dat leverde een door alle deelnemers boeiend en ontroerend gevonden gesprek op, waarbij we elkander vonden in bewondering voor bijvoorbeeld Krleža en Lidia Ginzburg.

De ontmoetingen vonden plaats in een kleine tuin achter het voormalige huis van een befaamd Bosnisch historicus, op een helling boven de verwoeste stad; zijn twee kleinzoons waren onze gastheren. Tijdens de gesprekken met de schrijvers en de gedachtewisselingen met het kleine publiek zag ik dat ergens op de tweede of derde rij twee jongemannen zaten met een stapel mappen op schoot; ik had de indruk dat ze steeds iets wilden zeggen, maar er niet toe kwamen. Na afloop ging ik naar ze toe om te vragen waarom ze het woord niet hadden genomen. Ze vertelden dat ze beiden tolk waren geweest voor de Nederlanders in Srebrenica, in de krant hadden gelezen dat er Nederlandse schrijvers op bezoek waren en hadden gedacht dat dit een uitstekende gelegenheid was om hun ervaringen aan de orde te stellen. Ik zei dat hier morgen nog een bijeenkomst was en dat het mij van belang leek dat ze zouden komen om dan wél hun verhaal te vertellen. Van deze twee tolken heeft Van Thijn de ‘gevluchte schrijvers’ gemaakt die de volgende dag ‘op de achterste rij hadden plaatsgenomen’.

Van Thijns bewogen verhaal wekt de indruk dat bij de eerste confrontatie met die naïeve Nederlandse schrijvers die het over zulke lullige dingen wilden hebben als ‘je eerste boek’, een woedende anonieme ‘interrumpant’ opsprong omdat hij zijn razernij en verdriet niet kon beheersen. Maar dat is helemaal niet zo. Die woedende interrumpant was er de vorige dag ook geweest. De steller van striemende vragen was zelfs al dagen eerder in ons gezelschap opgedoken; hij had al vele malen de kans gehad om Srebrenica aan de orde te stellen of ‘bevend van woede’ op te springen, als hij dat zo nodig vond. Maar al die tijd deed hij dat niet. Hij deed dat nu, en hier, om de show te stelen. Omdat Van Thijn er was, en misschien wat pers, en omdat hij wist dat anders anderen over Srebrenica zouden beginnen: die twee jongens met hun mappen. Dat was namelijk afgesproken. Die ‘interrumpant’ was helemaal niet anoniem; wij kenden hem allemaal al jaren. Dat was Haris Pasović.

Haris Pasović was vóór de oorlog in Bosnië directeur van het filmfestival in Sarajevo. Tijdens een periode van het beleg en de vernietiging van die stad reisde hij met een theatergroep door Europa. Hij was ook te gast in Amsterdam en bij mijn weten woonde hij daar nog steeds: hij was ook voor de gelegenheid naar Sarajevo gekomen. Ik was niet dol op Pasović; ik achtte hem een ritselaar die het leed van zijn ongelukkige stad op voor mij schaamteverwekkende wijze naar zich toe trok. Ter aankondiging van het optreden van zijn groep lag in De Balie in Amsterdam bijvoorbeeld een folder waarin de leden van het gezelschap nauwelijks werden genoemd maar de naam Haris Pasović een keer of vijfentwintig voorkwam.

Nu was ik uiteraard niet verantwoordelijk voor de faits et gestes van Pasović en vond ik ook niet dat mij al te zeer een oordeel paste; tenslotte was mijn stad niet in elkaar geschoten (of eigenlijk wel, maar dan al meer dan vijftig jaar geleden). Misschien deed hij ondanks zijn ijdelheid wel goed werk voor zijn stad. Ik wilde alleen niks met hem te maken hebben. Ik had zijn pretentieuze doch uiterst matige voorstelling gezien, en kunnen vaststellen hoe hij zich schaamteloos de resultaten van anderen toeëigende. Bijvoorbeeld die van een project voor Sarajevo waaraan een groot aantal Europese schrijvers van naam had meegewerkt en waaraan hij niets had gedaan, maar dat wel onder zijn naam in genoemde folder stond, terwijl de namen van bedenkers en uitvoerders weer niet werden genoemd.

Ik had nu ook weer geen zin mij voor zijn kar te laten spannen. Mijn bescheiden contac-

[p. 417]

ten met voormalig Joegoslavië en Sarajevo waren via een andere weg verlopen: ik was al vanaf 1994 ‘associate editor’ van Erewhon, het tijdschrift van de ex-Joegoslavische schrijvers in ballingschap; daarin was in vertaling een reeks gedichten van mij verschenen, die tijdens het beleg van Sarajevo was overgenomen door het enige daar nog verschijnende tijdschrift. Toen ik de uitnodiging voor Sarajevo accepteerde, deed ik dat onder andere omdat ik de uitgever van dat tijdschrift, Zdravko Grebo, graag wilde ontmoeten. (Grebo was ook de man achter het radiostation dat tijdens het beleg van Sarajevo de geest van de tegenstand levend hield, Radio Zid.) Ik had nadrukkelijk meegedeeld dat ik niet door Pasović wenste te worden ingelijfd.

Maar goed, hij was er en stond erbij toen ik met de twee jonge tolken sprak. Hij wist dus dat zij de volgende dag de kwestie Srebrenica aan de orde wilden stellen maar maakte ze, toen het zover was, monddood door ze het initiatief te ontnemen en ze letterlijk te overschreeuwen. Hij ging ook lijfelijk voor ze staan: ze zaten helemaal niet ‘op de achterste rij’ maar op hun plek van de vorige dag en ze waren te overdonderd om het woord te nemen - helaas opgevoed in een cultuur waar de grootste macho of de hogere in de partijhiërarchie wint, moet je vrezen. Het optreden van Pasović was ronduit schandalig. Dat vond ik niet alleen, dat vond ook het Bosnische publiek. Op de achterste rij (waar dus de twee tolken niet zaten, laat staan enige uit Srebrenica gevluchte schrijver) zaten onze gastheren met onder anderen Zdravko Grebo, en zij kregen de slappe lach van de opgeblazen interventie van Pasović. Ze excuseerden zich na afloop voor zijn idiote gedrag. Een Bosnische schrijver zei als reactie op het geschreeuw van Pasović dat hij vond dat de aanwezigheid van de Nederlandse schrijvers meer dan genoeg zei over hun houding, en dat hij het onbehoorlijk vond hen aan te spreken op het wangedrag van hun regering. Die reacties worden in Van Thijns weergave helaas niet vermeld.

De aanhalingstekens in Van Thijns stukje wekken de indruk van grote historische precisie, als zouden we hier met letterlijke citaten te maken hebben. De hierboven tussen aanhalingstekens geciteerde, welgeformuleerde vraag (hoewel: ‘Hoe voelt het als Nederlandse schrijver om...?’ - dat is toch wel weer erg televisieproza) was echter in werkelijkheid eerder een soort ongeacheveerde kreet als: ‘Now I want to speak about Srebrenica.’ Chris Keulemans deed als voorzitter niet zozeer ‘een wanhopig beroep’ op Pasović ‘om niet al te zeer af te wijken van het onderwerp van de avond, de literatuur’ (de bijeenkomsten speelden zich trouwens 's middags af - de waarheid schuilt in het detail) - hij deelde hem mede dat wij al hadden afgesproken het over Srebrenica te hebben. Waarop Van Thijns ‘interrumpant’ uitriep dat hij dat gesprek nú wenste en breedvoerig begon uiteen te zetten wie hij was, welke belangrijke mensen hij allemaal had gesproken en wat hij (in Amsterdam!) allemaal had gedaan om de schande van Srebrenica aan de kaak te stellen - zonder de twee jonge tolken, die waren gekomen om over hun eigen ervaringen in de hel te vertellen, de kans te geven ook maar één woord te zeggen of ze zelfs maar een blik waardig te keuren. Die show werd louter en alleen opgevoerd om indruk te maken op Van Thijn en op het thuisfront, dat helemaal niet zo'n hoge pet op had van Pasović.

Ook deze minstens een kwartier durende zelfbewieroking wordt helaas niet vermeld in Van Thijns lezing. Als ik één vorm van gedrag haat is het de minachting voor ‘gewone’ mensen van dit type Pasović-achtige apparatsjik, decennialang in elke openbare ruimte in het oostblok waar te nemen en helaas ook wel in Nederlandse partijlokalen. Wat Van Thijn wenst te zien als een ‘striemende interruptie’ waardoor de stemming ‘geladen en agressief’ bleef, ervoeren andere aanwezigen als beschamende aandachtvragerij ten koste van mensen die de ellende van Srebrenica met eigen ogen hadden gezien.

De Nederlandse schrijvers probeerden vervolgens helemaal niet de zaak te sussen. Ik voel

[p. 418]

geen behoefte om namens anderen te spreken, maar ik heb, weigerend het woord tot Pasović te richten, tegen de twee tolken zo ongeveer gezegd dat er geen woorden waren voor de schandalige pogingen van de Nederlandse overheid om ‘Srebrenica’ in de doofpot te stoppen; dat er voor zulke verschrikkingen geen troost bestond maar dat in elk geval de waarheid achterhaald moest worden; dat ik daar als schrijver uiteraard niet anders over dacht dan elke fatsoenlijke burger, maar dat Pasović’ zojuist gedane bewering dat de zaak door iedereen in Nederland werd doodgezwegen een aperte leugen was; dat Srebrenica zo ongeveer dagelijks in de pers en op de televisie aan de orde was, dat er twee toneelstukken over op de planken waren geweest (wat je van de kwaliteit ook vond), dat er nu sprake was van een parlementair onderzoek en dat ik zeker wist dat de Nederlandse journalistiek uiteindelijk de waarheid boven tafel zou krijgen. Dat lijkt me iets anders dan Van Thijns beschrijving: ‘De Nederlandse schrijvers putten zich uit in gevoelens van schuld en schaamte.’

‘De Nederlandse schrijvers druipen af,’ schrijft Van Thijn. Wat wil hij bereiken met zo'n onzinnige mededeling? De Nederlandse schrijvers dropen helemaal niet af. Ze praatten na met onder anderen de gastheren, de twee tolken, Grebo, een jonge Bosnische dichter die zijn toevlucht in Italië had gezocht, een journaliste, twee schrijvers en mensen uit het publiek. (Met die twee schrijvers praatten we bijvoorbeeld over hun eerste pogingen over de oorlogservaringen te schrijven; van de teksten die zij ons gaven publiceerden we gedeelten in Raster 78.) En Michel en ik lazen Pasović de les over zijn bezopen gedrag toen wij, mét hem en Van Thijn, het pand verlieten. Wij lieten Pasović achter en gingen met Van Thijn een biertje drinken op een terras met de snoeihard gedraaide hardrock waarmee jongeren in Sarajevo de bevrijding vierden. Daar gaven wij nog eens onze mening over het gechicaneer van Pasović en luisterden we naar Van Thijns droevig stemmende verhalen over zijn waarnemerschap. Vervolgens zochten we een restaurant waar Van Thijn en ik, als enthousiaste oud-volleyballers, Nederland op de tv Olympisch volleybalkampioen zagen worden door de Italianen te verslaan - dit tot ongenoegen van Michel, die een hekel heeft aan sport. Hoezo druipen af? Tegenover wie wil Van Thijn eigenlijk scoren met zijn dramatische verzinsels?

De volgende dag liet Pasović, de striemende, de Nederlandse schrijvers inviteren om gezellig een dagje met hem naar de kust te gaan om de droefheden van Sarajevo even te vergeten. Niet de jonge muzikanten nodigde hij uit, die samen met de schrijvers op reis waren, niet zijn Bosnische collega's, maar de schrijvers die hij volgens Van Thijn ‘bevend van woede’ had aangevallen en die zo smadelijk waren afgedropen. Ook een boze interrumpant weet waar zijn eigenbelang ligt. De schrijvers bedankten voor de eer en begonnen mét de muzikanten aan de lange busrit terug naar Zagreb.

Men wil hoop ik wel geloven dat het er mij met deze reactie niet om te doen is een operator uit Sarajevo, die kennelijk door roeien en ruiten gaat om voor zichzelf een nis in de geschiedenis te hakken, of een sentimenteel politicus een schop na te geven. Mijn reactie is ingegeven door eenvoudige woede omdat iemand uit een persoonlijke behoefte aan schuld, schaamte en onbehagen, en ik vrees uit een eigenaardige sensatiezucht, een vervalst beeld schetst van een gebeurtenis waarbij ik betrokken was. Als Le Goff gelijk heeft, en we de herinnering nodig hebben om over heden en toekomst na te denken, dan toch maar liever een niet al te vertekende herinnering. Geen enkele beschrijving kan er aanspraak op maken ‘de werkelijkheid’ weer te geven, ook de mijne niet. Maar ik weet wel zeker dat ze vele malen meer waarheid bevat dan die van Van Thijn.

Het is pijnlijk maar ook interessant Van Thijns eerste versie van de gebeurtenissen (in Stemmingen in Sarajevo) te vergelijken met de latere waar hier uit is geciteerd. In de eerste versie (die overigens ook ritselt van de halve

[p. 419]

waarheden) wordt Pasović nog met name genoemd, vindt Van Thijn zelf ook wel dat zijn Bosnische vriend zich ‘destructief’ gedraagt en oppert hij dat die zich eigenlijk schaamt omdat hij veilig in Amsterdam woont. Hij duidt de interruptie van Pasović daar nog bedaard aan als ‘een provocerende vraag’. Maar in de tweede versie wordt dat de ‘mortiergranaat’ en de ‘striemende interruptie’ van een anonieme boze Bosniër. Wat in de eerste versie nog ‘vluchtelingen’ zijn, worden in de tweede versie ‘uit Srebrenica gevluchte schrijvers’. Dat die versieringen uit de duim van de waarnemer komen, vind ik al erg; dat hij noch in de boek-versie, noch in de Gids-versie blijkt te weten dat het om tolken ging die voor de Nederlanders hadden gewerkt, wettigt de veronderstelling dat Van Thijn net zo min in mensen is geïnteresseerd als Pasović. Ik vind het althans beklemmend dat iemand die zich tot een publiek richt met de pretentie geschiedenis te schrijven zó weinig geweten blijkt te hebben tegenover de mensen die hij beschrijft.

Ik vrees dat Van Thijn het slachtoffer is geworden van de hier in sommige goedwillende kringen heersende neiging te zwelgen in gevoelens van schaamte en schuld. En dat hij, tot kookhitte geraakt door zijn eigen opgewonden schrijfstijl (‘mortiergranaat’, ‘striemende interruptie’, ‘een grote ontreddering’, ‘diep ontgoocheld’, om over ‘diep gezonken ogen’ maar te zwijgen) aan ‘de Nederlandse schrijvers’ toedicht wat hij zich zelf kennelijk zo graag laat aanpraten door de Pasovićen van deze wereld.

Tijdens zijn ongepaste betoog die middag stelde Pasović bijvoorbeeld ook weer eens dat ‘het Westen’ schuldig was aan de oorlog in Bosnië. Het spijt me voor Van Thijn, maar ik wens me dat soort namaakgevoelens niet te laten aanpraten. ‘Het Westen’ geeft miljarden uit aan vredestroepen en waarnemers om nationalistische moordenaars uit elkaar te houden en stelt duizenden jongens en meisjes bloot aan het risico ver van huis het leven te laten, maar als je de vechtenden wilt geloven heeft ‘het Westen’ het allemaal gedaan. Ik heb veel te kankeren op ‘het Westen’ en mag dat ook graag doen, maar zonder het Westen was heel voormalig Joegoslavië nu nog in uitzichtloze moordpartijen verwikkeld. Ik heb geen enkele schuld aan de oorlog in Bosnië, noch aan de daden van Servische moordenaars in Srebrenica, en ik ontzeg Van Thijn het recht te beweren dat ik mij waar dan ook ooit zou hebben uitgeput ‘in gevoelens van schuld en schaamte’.

Zeker, ik ben als staatsburger kwaad dat een Nederlandse regering heeft gedraaid en gelogen, dat op ministeries filmrolletjes zijn verdonkeremaand, dat incompetente sukkels als helden zijn onderscheiden. Ik vind dat slecht en gevaarlijk. Maar gevaarlijk vind ik ook een sensatiezucht die het mensen onmogelijk maakt nuchtere feiten waar te nemen en die de wereld en de medemensen alleen ziet als brandstof voor het vuur van het eigen ego.