De Gids. Jaargang 162

[p. 364]

Frans Saris
Een nis in het buitenland

Liever op reis dan erover lezen, maar als heel Nederland op weg gaat naar Lanzarote, Kreta of Bangkok blijf ik thuis met een reizende schrijver. Liever boeken van de leesplank dan bij de reiswinkel.

Bladerend in Allerzielen viel mijn oog op een passage die me aansprak: ‘De wereld wordt dan wel verdomde klein, maar voor de meeste mensen is hij nog steeds te groot. Het liefst zouden ze geloof ik hebben dat hij helemaal niet meer bestond. Ze willen er in ieder geval niet aan herinnerd worden.’ Het boek ligt lekker in de hand, de vierhonderd pagina's zijn klein, de letters groot en het omslag belooft Spanje en Duitsland, dus toog ik met Nootebooms zielen onder de arm naar huis.

Het blijkt te gaan om Arthur Daane, die bij een vliegtuigongeluk zijn vrouw en zoon verloor en nu met zijn filmcamera over de wereld trekt, geobsedeerd door afscheid en verdwijnen, op zoek naar zijn nis, de anonimiteit, maar hij heeft zijn hartsvriendin uit Nederland voortdurend op het antwoordapparaat. Zwervend door Berlijn slijt Arthur ‘de zolen der herinnering’ en voelt hij zich opgenomen door nieuwe vrienden, de filosoof Arno Tieck, de beeldhouwer Victor Leven en de fysicus Zenobia Stejn, met wie hij behalve over de concrete voorvallen in de Duitse geschiedenis ook over metafysische dimensies van het bestaan discussieert, onder het genot van wijn en worst uit de Pfalz. De plotselinge ontmoeting met de jonge geschiedkundige Elik Oranje brengt Arthur terug in deze tijd en in vervoering omdat zij zou behoren tot de vrouwen die ‘de mannen van het eind van dit millennium zijn’. Weliswaar zoekt Elik haar gerief bij hem maar zij is ook wereldkampioen afscheid nemen: ‘Laat mij mijn gang maar gaan. Ik heb mijn terrein gevonden, daar houd ik me aan, dat is mijn nis, daar ga ik elke steen omdraaien, al kost het me jaren.’ Als Arthur haar achterna reist naar Madrid, waar zij in de nationale bibliotheek een dissertatie schrijft over een vrijgevochten middeleeuwse Spaanse vorstin, wordt hem dit bijna fataal. Door een overval raakt hij in coma en zo mist de filmer van de val van de Berlijnse muur de massale verontwaardiging over de moord op Miguel Blanco, voor wie heel Spanje de straat opging.

Als cameraman werkt Arthur Daane in opdracht van de Nederlandse televisie, maar als filmer maakt hij een gedicht waar niemand om vroeg. ‘Die film, zo wist hij zeker, zou iets moeten uitdrukken over de wereld zoals hij, Arthur Daane, haar zag. Maar hij zou er ook in moeten verdwijnen. Dat die film te maken zou hebben met tijd, met anonimiteit, met verdwijning en met, al haatte hij het woord, afscheid, was niet iets waarnaar hij had gezocht, dat was eenvoudig zo, dat schreef zich voor. Maar Duitsland schreef zich ook voor, en daarvan kon je toch moeilijk zeggen dat het anoniem was.’

Met zijn camera zwerft hij door Berlijn en ziet beelden die niemand ziet. Op de Potsdamer Platz, bulldozers die heen en weer schuiven als schokkerige science-fictionmachines, de geluiden van graven, schrapen, boren. ‘Alsof ze een massagraf blootleggen.’ Hier moet Hit-

[p. 365]

lers bunker hebben gestaan en de martelkamers van de Gestapo. Hier ook heeft hij gedanst met die honderdduizenden bij de muur. Maar het gaat hem om de ‘onaandoenlijkheid’ van de wereld, het spoorloos verdwijnen van herinneringen. Voor hem zijn de aanslagen, de nekschoten, de verkrachtingen en onthoofdingen, de slachtingen van tienduizenden mensen nog niet het ergst - het ergst is de vergetelheid die vrijwel onmiddellijk daarna inzet, de orde van de dag, alsof het er allemaal niet toe doet. Hij wil het allergewoonste behoeden voor het verdwijnen, hij wil de dingen bewaren die niemand meer ziet, waar niemand op let.

Wat Cees Nooteboom beschrijft, ziet de filmer Arthur Daane meestal ‘in een flits die je met geen camera had kunnen vangen’. In de U-Bahn: ‘de stiekeme meelezer, de geile ooguitkleder, de racist, de autistische hondenkop met zijn walkman waarvan de zweepslagen tot in de verste hoek te horen waren... Als je maar lang genoeg bleef zitten trad iedereen wel een keer op.’ ‘Mijn familie’ ... ‘Zal ik je vader en je moeder voor je uitzoeken?’ De sfeer waarin de reiziger zwerft is goed na te voelen, maar het is onwaarschijnlijk zoveel gedachten als deze zwerver onderweg te binnen schieten. Waar het deze filmer, tijdens zijn omzwervingen, bovenal om gaat, is niet de video van zijn reis noch het journaal van de herinnering maar alleen de film die, zolang hij blijft lopen, zich afspeelt in zijn eigen hoofd en die niet te filmen is.

Arthur Daane slijt de tijd die hij niet zwervend op straat doorbrengt met borrelpraat in het café bij een groep vrienden, een nis die enige gelijkenis vertoont met de herenclub van onze beroemde Harry. Ook diens engelenkoor is herkenbaar in de zielen die tussen de hoofdstukken het aardse leven becommentariëren. Zelfs Hein Donner, Albert Einstein en Freeman Dyson worden geciteerd, maar in wetenschappelijkheid stelt Cees Nooteboom de Mulisch-lezer teleur. Zenobia Stejn, de sterrenkundige die helemaal in extase raakt bij het idee dat binnenkort een satelliet de planeet Mars zal bezoeken, weet kennelijk niet dat nasa al eind jaren zestig, begin jaren zeventig met de Vikinglanders foto's en bodemanalyses maakte van de rode planeet. Ook met zijn zielen gaat Nooteboom niet zo zorgvuldig om: ‘Dit was trouwens de laatste keer dat jullie ons gehoord hebben,’ roepen ze in koor, maar vijfendertig bladzijden verder duiken ze alweer op, om pas aan het slot te verdwijnen met: ‘En wij? Ach wij...’ zonder dat duidelijk wordt wat het nu te maken heeft met Allerzielen. Of gaat het om een beeld van die dag in Spanje waarop honderden vrouwen bloemen leggen op graven, in een nevelig landschap zodat het lijkt of ze opstijgen voor een reis door de ruimte?

Ook Elik Oranje gaat op reis. ‘In Amsterdam zaten hele volksstammen voortdurend in het café, ze vroeg zich af wanneer iemand nog ooit iets las behalve de steeds dikkere en steeds vervelendere kranten. Misschien kwam het omdat Berlijn zoveel groter was dat je dat niet zo voelde omdat je er anoniem kon zijn, maar thuis had ze vaak het idee dat er een grote verkinderachtiging in gang was gezet, een fatale, onuitstaanbare oppervlakkigheid van mensen die hun individualiteit leken te willen bewijzen door en masse om dezelfde grappen te lachen, dezelfde cryptogrammen op te lossen, dezelfde boeken te kopen en meestal niet te lezen, iets van een zo onaangename zelfgenoegzaamheid dat je het er benauwd van kreeg. Al haar kennissen waren op yoga, gingen met vakantie naar Indonesië, deden aan shiatsu, iedereen leek zich met honderden dingen bezig te houden waarbij je uithuizig moest zijn, haast niemand hield het bij zichzelf uit.’ Door te werken aan haar dissertatie over de Spaanse koningin creëert Elik haar eigen nis in het buitenland. Niet als massatoerist, niet als reizende schrijver, maar gewoon als onderzoeker in het buitenland. Een verblijf zoeken, de taal leren, inclusief het lokale accent, je kleden en voeden zoals zij, de krant lezen, televisie kijken, mensen en de weg leren kennen, een paar vrienden maken, in het buitenland wonen en werken en dan weer afscheid nemen, terug naar eigen

[p. 366]

land. Het heeft ‘te maken met een neiging om niet op te willen vallen, zich nu juist niet als buitenlander of buitenstaander te willen manifesteren’. Is dat niet het echte reizen? Denk ik, als ik de brievenbus hoor. Ha, daar is de reiswijzer van Holland International met info over de Molukken.