De Gids. Jaargang 162

[p. 152]

Tijs Goldschmidt
Estafette
F. Springer en de diplomatieke schil van het personage

Tot mijn verbazing werd ik tijdens het lezen van de roman Quissama van F. Springer herhaaldelijk beslopen door een idee over sprongsgewijze evolutie van de paleontologen Eldredge en Gould. Al jaren had ik van dit idee niet meer wakker gelegen en ineens was het er weer: de grafische voorstelling van ‘iets’ dat lange tijd niet verandert, dan plotseling ingrijpend en vervolgens weer hetzelfde blijft. Volgens deze paleontologen evolueren levende wezens niet langs lijnen van geleidelijkheid, zoals Darwin meende, maar met sprongen. Een periode van evolutionaire rust wordt plotseling verstoord doordat een sterk gewijzigd milieu nieuwe en dwingende eisen stelt. In een betrekkelijk korte periode (die toch duizenden jaren kan duren) wordt de soort gerenoveerd. Renovaties in verschillende delen van het verspreidingsgebied van de moedersoort kunnen zo ingrijpend zijn dat zich dochtersoorten afsplitsen. In sommige gevallen sterven de moedersoort en eventueel ontstane dochtersoorten toch uit en loopt de tak dood, maar vaak zullen een of enkele soorten overleven en niet meer veranderen totdat een nieuwe milieucatastrofe een volgende periode van verbouwing inluidt. Is er iets voor te zeggen de koloniën waar Springer verbleef te bekijken zoals een paleontoloog zijn fossielen?

Springers verhalen spelen zich vaak af in tropische landen die nog net wel door een westers land zijn gekoloniseerd, of sinds kort niet meer: Nederlands-Indië dat Indonesië werd, Nederlands Nieuw-Guinea vlak voordat het door Indonesië werd bezet, Bangladesh vlak na zijn bloedig ontstaan, het nog maar kort van Portugal onafhankelijke Angola en het Iran van de sjah vlak voor de machtsovername door de fundamentalistische moslims. Het zijn landen die lange tijd een betrekkelijke rust hebben gekend, al werd die vaak door de kolonisator of tiran wreed afgedwongen. Vaak hebben deze landen hun onafhankelijkheid moeten bevechten en is het er een chaos. Vrijheidsbewegingen bestrijden niet meer de kolonisator maar elkaar, aan nieuwe wetgeving wordt nog gewerkt en diplomatieke betrekkingen met buitenlanden zijn herstellende. Is de fase van dekolonisatie eenmaal voorbij, eventueel na opsplitsing van de kolonie in deelgebieden, dan zou in principe de rust kunnen terugkeren. De kolonie heeft de fase van verstoord evenwicht, of punctuated equilibrium zoals Eldredge en Gould het fenomeen noemen, overleefd.

Doordat veranderingen in uiteenlopende koloniën zich niet steeds synchroon voltrokken, kreeg Springer gelegenheid te vertoeven in het ene na het andere uit het lood geslagen land. Hij zit altijd op de goede plek. Geen toekomstig paleontoloog zou ooit de migratiebewegingen van deze diplomaat op het spoor zijn gekomen, gedrag fossiliseert nu eenmaal niet, maar gelukkig heeft hij negen boeken geschreven waarin historische feiten, herinneringen en ervaringen zijn verwerkt: Springer, punctuated equilibrium hopper. Zelfs in een roman als De gladde paal van de macht, die niet in een bestaand land werd gesitueerd, wordt de geboorte van een staat beschreven. Dit boek is fantas-

[p. 153]

tischer dan gewoonlijk, inclusief verzonnen stammen, barbaarse riten en het fallisch vertoon van een hoofdman, maar ook deze roman speelt zich af in een land uit het lood dat snel nieuw vorm krijgt. Dat neerlandici na de verschijning ervan spraken over Springers ‘onvervreemdbare thematiek’, valt hen nauwelijks kwalijk nemen. Had hij met dit boek niet zelf het alfabewijs geleverd dat hij voorlopig nog niet van zijn thematiek verlost zou zijn?

In het milieu van expatriates dat Springer beschrijft, duiken steeds weer dezelfde archetypen op: rimboepaters, zendelingen, diplomaten, politiecommandanten, militairen, politici, maar ook ontwikkelingswerkers en zakenlieden. Een personage waaraan ik erg gehecht ben geraakt, is Veule uit Zaken over Zee. Veule is bij gebrek aan een betere kandidaat hoofd Steenkool in de rimboe van Nieuw-Guinea geworden en gaat als een bezetene aan de slag. Hij bouwt een steiger op een plek waar al in geen jaren een schip is verschenen, terwijl dat ook niet te verwachten is, omdat er in die streek veel minder steenkool zit dan ooit werd gehoopt. Hij legt wegen aan die nergens heen gaan en die niemand gebruikt, omdat de Papoea's nu eenmaal hun eigen paadjes hebben. Veule blijft tegen beter weten in overtuigd van de zin van zijn beschavingsarbeid en voelt zich lotsverbonden met de lokale bewoners. Als een van de weinige expatriates is hij bereid voor de zaak van de Papoea's te sterven, mochten er omwentelingen komen. Hij is een Don Quichot in de rimboe. Veule wordt een legendarische figuur, druk besproken in de gemeenschap van zich te pletter vervelende blanken die whisky drinken op de Yachtclub en landerig overspel plegen om de tijd te doden tot het volgende verlof. Wie had tijdens de tropencursus in Nederland kunnen vermoeden dat deze schutterige jongen in het oerwoud zo in zijn element zou zijn? Blaaskaak Voerman in elk geval niet. Veule is Veule en geen Kurtz uit Heart of Darkness, maar hij is er wel een oer-Hollandse variant van die opereert in een vergelijkbare setting.

Ik mis Veule, vraag me regelmatig af waar hij gebleven is. Ik zoek hem op stations, in treinen en op andere plaatsen waar veel mensen zijn. Af en toe probeer ik hem te lokken door Springer-woorden te fluisteren: baliekluiver, baggerzuiger, corveekoek... flottielje, nagelbijter, lotusbroek... buiklijdersbivak, raglanmouw, strontcachot... flodderdas, roddeltafel, zandknobbel... en soms verbeeld ik me dat het werkt. Die afgetobde man laatst in lijn 9 die met zijn vette duimen de beslagen glazen van zijn bril poetste, was hij dat? ‘Veule,’ wilde ik proberen, ‘nog altijd niet ontmoedigd?’ Maar ik zei natuurlijk niets.

Ook naar figuren die echt bestaan, of hebben bestaan, werd ik dikwijls benieuwd door de manier waarop Springer ze ter sprake bracht. Maar als ze zelf hadden geschreven, viel hun eigen werk tegen. Ik lees liever bij Springer over Michael Rockefeller, het in de Asmat spoorloos verdwenen ‘miljonairszoontje, waar heel vliegend Nieuw-Guinea naar op zoek was’, dan de dagboekaantekeningen van Rockefeller zelf. Ik ontmoet de excentrieke Richard Archbold, die in 1938 de Baliemvallei ontdekte (en er volle blikken kerosine achterliet die door de argeloze bevolking ongeopend in gebruik werden genomen als stoelen bij het haardvuur), liever bij Springer dan dat ik verzand in de geschriften van Archbold zelf. Ik lees liever hoe Van Eechoud een sollicitant bij het departement Zaken over Zee ondervraagt, dan het deskundige maar belerende Vergeten Aarde van vadertje Papoea zelf te moeten doorworstelen.

Er zijn talloze manieren waarop een schrijver informatie van het ene naar het andere personage kan laten stromen. Springer heeft daarvoor een eigen procedure, waarvan zijn werk een groot aantal varianten te zien geeft. Telkens weer slaagt hij erin diplomatie om te zetten in drama. Toen ik enkele boeken kort na elkaar las, raakte ik geconditioneerd als de hond van Pavlov. Mijn concentratie werd verhoogd, ik veerde op zodra Springer, vaak op een goed getimed moment, een personage uit zijn rol

[p. 154]

liet vallen. Je weet het na een paar boeken: opletten, hier krijgt het verhaal een versnelling, dit kan belangrijk worden, nu kan een dramatische ontknoping volgen. Het personage dat uit zijn rol valt, zegt iets dat het niet had willen of mogen zeggen. Zijn woorden bereiken anderen in het boek. Een weg terug naar het moment voordat de diplomatieke schil van het personage scheurde, is er niet meer. Het blijft achter met spijt, of schaamte, maar het is al te laat. Springer beheerst het terrein van diplomatieke gedragscodes: beleefd zijn, niet onnodig kwetsen, maar intussen wel ‘de verborgen agenda’ afwerken. Zijn verhalen zitten vol met beleefde conversaties, soms op het onbenullige af. Maar zodra een personage is ontmaskerd, wordt die onbenulligheid met terugwerkende kracht functioneel. Springer speelt geraffineerd met de gevolgen van praten op momenten waarop het beter was geweest te zwijgen, of beleefd te blijven. Van de personages die hun mond voorbij praten, wemelt het in dit werk. Extreem in dit opzicht is de geharde zuivelverkoper en jager op groot wild King Velderman uit Quissama, die de kleurloze Charles Enders ‘martelt met zijn confidenties’. King Velderman dringt Enders ongevraagd zijn levensverhaal op. Hij heeft wel een façade van stoerheid, maar geen diplomatieke schil. Voor Enders, zelf niet in staat iets mee te maken, wordt het van levensbelang dat Velderman zijn verhaal afmaakt. Uiteindelijk krijgt zelfs Velderman een masker, al is dat een postuum moddermasker, nadat hij zich door zijn geliefde olifanten in het Parque National de Quissama heeft laten vertrappen.

De meesterproef van zijn specialisme levert Springer wat mij betreft in Bandoeng-Bandung. De afgedankte politicus Regensberg die meegaat met een handelsmissie naar Indonesië laat zich, tegen zijn zin, interviewen door de journalist Subrapto, die hem ook vraagt naar zijn kampervaringen. Hij valt uit zijn rol, zegt dingen die hij zelfs aan zijn vrouw Vera nog nooit gezegd heeft en vraagt: ‘Dit komt toch niet allemaal in de krant?’ De journalist antwoordt: ‘Nee, nee heer Regensberg [...] Dit is zuiver mijn persoonlijke nieuwsgierigheid en als u er niet over wilt praten, ik zal het begrijpen en uw zwijgen respecteren.’ Subrapto houdt zijn belofte niet. De uitspraken van Regensberg bereiken talloze Indonesische hoofden, onder wie dat van zijn jeugdvriendje Otje Blanchet.

Otje redde de jonge Chrissie Regensberg mogelijk het leven, gaf hem sinaasappelen te eten toen hij aan het eind van de oorlog voor het eerst het kamp uitliep. Otje nam hem mee naar huis, waar hij gastvrij werd ontvangen en onderdak kreeg aangeboden. Het is tientallen jaren later als de taxichaufeur Otto Blanchet Regensberg en zijn vrouw rondrijdt in Bandung en hun de plek wijst waar indertijd het kamp was. Regensberg weet aanvankelijk niet dat de taxichauffeur hem uit de krant herkend heeft en Blanchet maakt daar gebruik van. Hij speelt met zijn voorkennis en gedraagt zich voor een taxichauffeur ongewoon brutaal. Pas als hij Regensberg confronteert met een oude foto wordt alles duidelijk: De achterblijver Otje Blanchet heeft jarenlang tevergeefs gewacht op een levensteken van zijn vriendje dat na de oorlog met zijn familie naar Europa terugkeerde. Chrissie Regensberg heeft nooit meer iets laten horen, hij had Otjes adres niet eens. Regensberg voelt zich verrader wanneer hij tot zijn ontzetting beseft: ‘Een leven lang niet aan Otje Blanchet gedacht en nu is alles terug wat ik weggedrongen heb. De woorden die we spraken, de bloemen op de veranda, de geuren en geluiden, het gezicht van zijn moeder. Of ik wil of niet alles komt terug.’ In Bandoeng-Bandung is Springer erin geslaagd herinneringen die decennialang verdrongen bleven, uit een getraumatiseerd personage te bevrijden.

Springer heeft, vermoed ik, geprobeerd om ervaringen en herinneringen zo gaaf mogelijk uit zijn geheugen op te graven en een plaats te geven in een fictief verhaal. Historische feiten zijn vaak aantoonbaar juist weergegeven, al zal hij zich niet verplicht hebben gevoeld als een journalist of historicus te werk te gaan. Fictie

[p. 155]

of niet, als lezer raak je ervan overtuigd dat hij de alledaagse werkelijkheid dicht benadert. Ja, denk je, zó moet het hebben gevoeld om in die tijd expatriate te zijn. Dát waren de motieven om naar de tropen te gaan: avontuur, missieen zendingsdrang, of het vooruitzicht enkele rangen te stijgen in de ambtelijke hiërarchie. Je gelooft Springer op zijn woord als hij de Nederlandse gemeenschap in Nieuw-Guinea beschrijft, die voor een belangrijk deel bestaat uit broekies en blaaskaken. Behalve de enigszins bespottelijke idealist Berends uit Zaken over Zee twijfelt nog geen Nederlander aan de superioriteit van de westerse beschaving. Kennelijk was die zo vanzelfsprekend dat het een tevreden gevoel gaf onze vlag te zien wapperen in een tropisch moerasgebied dat kort tevoren onder bestuur was gebracht.

Het zou me niet verbazen als over een eeuw historici bevlogen colleges geven over Springers werk, omdat ze het aandurven zijn boeken als bron te gebruiken. Anil Ramdas heeft een van zijn bundels naar een gelijknamig verhaal De beroepsherinneraar genoemd. Het woord wekt bij mij associaties met een routineus schrijver van lijkredes of necrologieën. Ik kon Ramdas' enthousiasme voor het woord beroepsherinneraar maar moeilijk navoelen totdat ik las wat hij daaronder verstaat: ‘iemand die ernaar streeft “betrouwbare” herinneringen vast te leggen’. Een socioloog als J.A.A. van Doorn zou te veel wetenschappelijk archiefspitter zijn om beroepsherinneraar te mogen heten, terwijl iemand als V.S. Naipaul juist te veel romanschrijver is om hem zo te bestempelen. Ramdas ‘redde’ het woord beroepsherinneraar uit een boekbespreking, maar liet, voorzover ik weet ten minste, de meme vacant. Springer, de punctuated equilibrium hopper, was diplomaat en niet van beroep herinneraar, maar zijn boeken maken het mogelijk opnieuw te beleven hoe het gevoeld moet hebben om expatriate te zijn in een land uit het lood. Zou hij besluiten te solliciteren naar de vacature van beroepherinneraar, dan geef ik hem een goede kans. Voor mij blijft hij een verhalenverteller en romanschrijver, te speels en veel te humoristisch om als een beroepsherinneraar te