De Gids. Jaargang 162

[p. 156]

Kees Bokweide
Van de leesplank
Zou Claus het durven?

De nieuwste boekpublicatie van Hugo Claus is die van een enkel verhaal, Het laatste bed. Zeventig pagina's tekst, zeer ruim gezet in een fors lettercorps, gedrukt op opdikkend papier en dat verpakt in een omslag van stevig karton, waaromheen nog eens een glimmend schutomslag. Prijs zevenentwintig en een halve gulden. Voor slechts enkele guldens meer en met mindere of, laat ik zeggen, met andere trucs zouden er vier of vijf van zulke verhalen in een normale paperback gaan. In Nederland leidt een dergelijke boekuitgave van een enkel verhaal al gauw tot ingezonden brieven en vragen aan de Consumentengids. Men veronderstelt geërgerd dat schrijver en uitgever gemakzuchtig munt willen slaan uit de gevierdheid van de naam Hugo Claus. Men wil waar voor zijn geld, dat wil zeggen, men wil voor zevenentwintig en een halve gulden op z'n minst tweemaal zoveel papier en driemaal zoveel drukinkt en men wil voor dat bedrag veel en veel langer dan een klein uurtje onder de pannen zijn. Kwantiteit is de maatstaf.

Hoewel ik zelf een Nederlander ben, denk ik daar geheel anders over. Als het om literatuur of andere kunstvormen gaat interesseert kwantiteit me geen biet. ‘U heeft goed praten, tandartsen verdienen goud!’ zal menig lezer me allerminst zuinig hyperboliserend voor de voeten werpen. Ook als ik nauwelijks een nagel zou hebben om mijn gat te krabben, zou ik er zo over denken. Temeer zelfs. Je kunt beter geld uitgeven aan een kleine hoeveelheid topkwaliteit, dus aan langdurig artistiek genot met nabeelden, dan een beetje geld meer neertellen voor een pak troep of nietszeggendheid. Ik ga hier geen voorbeelden geven, maar heel wat dikke pakken bedrukt papier die momenteel onder het etiket nieuwe Nederlandse literatuur te koop worden aangeboden, zijn niet meer waard dan hun kostprijs en het bedrag daarvan is beslist een flink stuk lager dan zevenentwintig en een halve gulden.

Romans worden beter verkocht dan verhalenbundels. Terwijl een roman toch allerminst per definitie kwalitatief meer of betere literatuur bevat dan een verhaal. Het is zelfs best denkbaar dat een bepaalde verhalenbundel met pakweg vijf verhalen zowel inhoudelijk als artistiek iets te bieden heeft waar vijf romans samen niet aan kunnen tippen. (Tel uit je winst! De Nederlander is niet alleen schraapzuchtig, hij is daarbij ook nog eens dom.) De professionele literatuurkritiek is in dit opzicht geen haar beter, slimmer en voorbeeldiger. Besprekingen van romans krijgen steevast meer en prominenter de ruimte in de dag- en weekbladen. Worden verhalenbundels al besproken, dan worden, zoals ik dat recentelijk met verhalenbundels van onder meer Japin, Beurskens en Siebelink heb zien gebeuren, de afzonderlijke verhalen slechts even aangestipt, vaak komen ze daarbij niet eens allemaal aan bod en nooit wordt één enkel verhaal geheel in zijn diepte of breedte recht gedaan.

Waarmee ik wil zeggen dat goede verhalen het gewoon verdienen afzonderlijk in boekvorm te worden uitgegeven.

Het laatste bed van Hugo Claus is een intrige-

[p. 157]

rend verhaal, het is een verhaal waarvan inhoud en strekking nog lang doorwerken als het uurtje van de feitelijke lectuur ervan allang voorbij en vergeten is.

De vorm van het verhaal is die van een brief van een volwassen vrouw aan haar oude moeder. Een afscheidsschrijven in dubbele zin, zoals zal blijken. Er wordt afscheid genomen van de moeder die in een ziekenhuis op sterven ligt én er wordt afscheid genomen van het eigen leven. Het laatste bed is de brief van iemand die op het punt staat vrijwillig van het leven te scheiden. De informatie over het leven van deze vrouw, Emily, komt in horten en stoten tot ons, waardoor een beklemmend caverneus weefsel ontstaat, een vertelling waarin op z'n minst evenveel meegalmt, gesuggereerd als genoemd wordt. Dat is de ene reden waarom ik het verhaal hier niet even kan en wil navertellen, terwijl het gegeven dat de lezer het, gezien de omvang van de uitgave, in een mum van tijd uit de eerste hand kan vernemen de andere reden is. Ik beperk me tot slechts enkele gegevens.

Complexe moederbinding van Emily met haar mama. Suggestie van feminiene incest in Emily's kinderjaren. Emily, een pianiste die de muzikale belofte die ze als meisje was kennelijk niet heeft kunnen inlossen, krijgt een verhouding met Anna, een getrouwde vrouw met een zoontje, wat leidt tot veel onbegrip en sociale ellende. Het kind gaat dood. De liefdesrelatie van de twee vrouwen lijkt over haar hoogtepunt heen. Anna blijkt opnieuw zwanger van haar vroegere man. De macht over het eigen geluk wordt beide vrouwen keer op keer uit handen geslagen. Maar dan wordt door beiden, in een hotel in dezelfde plaats aan zee waar ze voor het eerst met elkaar verbleven, een ultieme poging ondernomen om voor eens en altijd verzekerd te zijn van elkaars liefde en trouw:

Er was een Duitse schrijver die eraan leed. Die zijn hele leven gezocht heeft naar een vrouw die met hem uit het leven wilde stappen.
‘Heeft hij haar gevonden?’
‘Ja. Henriëtte heette ze, geloof ik.’
‘Ik denk aan niets anders,’ zei Anna.
‘Dan ben jij mijn Henriëtte,’ zei ik.
‘Hoe heette zij met haar familienaam? Wel, jij die alles weet?’

Emily geeft geen antwoord op die laatste vraag van Anna. En ikzelf weet zelfs van tandheelkunde lang niet alles. Maar ik weet gelukkig wél die familienaam: Vogel. Henriette (zonder trema) Vogel maakte in 1811 aan de Wannsee samen met de schrijver Heinrich von Kleist een einde aan haar leven. En om het complexe drama van het besluit (of de wil ertoe) om samen, dus in en vanuit de ultieme liefde, een einde aan het eigen leven te maken, om de morele problematiek daarvan gaat het in Het laatste bed.

Ik noemde hierboven vrij willekeurig de namen van een drietal auteurs van wie recentelijk verhalenbundels zijn verschenen. Nu wil het toeval, in elk geval míjn toeval, dat ik door Het laatste bed van Hugo Claus voor de tweede keer in korte tijd via een literair verhaal werd geconfronteerd met die dramatische problematiek van iemands wens om samen met een partner in de liefde een einde aan het leven te maken.

In het verhaal Eendere hellen van Huub Beurskens, opgenomen in de bundel Zomer in Montalla, bezoekt de verteller met journalistieke motieven het atelier van een onlangs overleden kunstschilder om aldaar een vraaggesprek op te nemen met de weduwe. In dat atelier ziet hij terloops tussen allerlei boeken over beeldende kunst ook een paar literaire biografieën staan: over Von Kleist en Stefan Zweig. Tot zijn niet geringe verbazing blijkt de weduwe het meisje te zijn geweest op wie de verteller in zijn studententijd een avondlang hevig verliefd was, zonder dat die verliefdheid werd beantwoord. Maar alsnog geeft de vrouw zich aan hem en de twee krijgen een heuse intieme verhouding. In toenemende mate ver-

[p. 158]

toont de vrouw echter een merkwaardig gedrag. Uiteindelijk blijkt dat ze met haar nieuwe minnaar datgene ten uitvoer wil brengen waarin ze, zoals met grote waarschijnlijkheid mag worden aangenomen, met betrekking tot haar man jammerlijk heeft gefaald: samen zelfmoord plegen. De verteller bedankt echter voor die eer en laat daarmee de vrouw aan haar pijnlijke lot over en zowel figuurlijk als letterlijk in rook opgaan. Overigens had die verteller, was hij enigszins ingevoerd geweest in de combinatie van literatuurgeschiedenis en suïcidologie - en zelfs al hadden de namen van Von Kleist en Stefan Zweig nog niet meteen een belletje bij hem doen rinkelen - op z'n minst een vermoeden moeten krijgen van de bedoelingen van zijn geliefde op het moment dat ze hem vraagt in bepaalde kleding en in een bepaalde houding op bed te gaan liggen:

Soms begreep ik niet goed wat ze met me deed of van me verwachtte.
Zo maakten we ons op een avond klaar om in een restaurant te gaan eten. Ik was al compleet gekleed, pantalon, schoenen, hemd (kastanjebruin) en stropdas (zwart), beide van haar cadeau gehad, net als de sportieve blazer, toen ze me vroeg om gestrekt, op mijn rug, op bed te gaan liggen en de ogen te sluiten. Toen ik aldus lag, kwam ze, slechts gekleed in haar gebloemde onderjurk, naast me liggen, op haar buik, en legde haar linkerarm over mijn borst.
‘Hoe lang blijven we zo liggen?’
‘Eeuwig...’
‘Je bent een rare,’ zei ik, zoende haar nek en kwam weer overeind.

De kleding waarin en de houding waarmee de twee op bed liggen heeft als beeld vrijwel alles weg van het tafereel dat de Braziliaanse politie aantrof toen ze zich op de ochtend van 23 februari 1942 toegang verschafte tot de slaapkamer van Stefan en Lotte Zweig, nadat het echtpaar de avond tevoren Veronal had geslikt...

Terwijl de dubbele zelfmoord van Heinrich von Kleist en Henriette Vogel net als die van Stefan en Lotte Zweig in alle opzichten lukte, is er in het verhaal van Beurskens duidelijk iets van de gemaakte afspraken misgegaan. Hoogstwaarschijnlijk heeft de vrouw het op het allerlaatste moment voor zichzelf toch niet aangedurfd of -gekund. Grotere, kwellendere ontrouw is haast ondenkbaar. Het delicate evenwicht van de paradox van de dubbele ‘zelf’-moord is in zijn tegendeel gekanteld, namelijk in moord, waarbij het er in emotioneel opzicht helemaal niet toe doet of de overlevende zijn partner heeft neergeschoten of dat die partner geheel zelfstandig het glas met vergif aan de lippen heeft gezet.

Hoe loopt het af met Claus' paar Emily en Anna?

Een dode kan niet schrijven. Het laatste bed eindigt met de vrijwillige dood van Anna, die overigens voor Emily geheel onverhoopt moet worden bewerkstelligd met veel bloederig geweld en ander onsmakelijk gehannes, in plaats van dat hij geruis- en pijnloos intreedt; Emily ziet er daarbij eerder uit als een slachter dan als een complice in trouw en liefde. Ontredderd verlaat Emily het hotel, laat zich naakt op het nabije strand vallen, waar werkelijkheid en fantasiebeelden in elkaar overlopen, waar ze wordt aangekleed door een badmeester, waar dronken deurwaarders een bizarre optocht vormen:

(...) Zij wuifden en zwaaiden met houtbijlen, handzagen, vleeshaken die flitsten in de eerste zwakke zon van het morgenrood. Een wolk in de vlokkige vorm van een steigerend paard dreef voor de zon.

En dan volgt de laatste alinea van het verhaal:

Toen ben ik naar huis gegaan. Het huis van de liefde, Luxor, naar de armen van mijn bruid, naar mijn gisante. Ik zing stilletjes een dode sonate.
It's now or never.
Ik heb de nacht.

[p. 159]

In eerste instantie wordt de suggestie gewekt dat Emily nu ook de hand aan zichzelf zal slaan, dat ze de belofte van trouw tot en met de eigen dood zal inlossen, het is immers nu of nooit. En het slotzinnetje lijkt ook in de richting van de dood te wijzen: ‘Ik heb de nacht.’ Het zijn dezelfde woorden die een hotelbediende eerder sprak toen ze wilde zeggen dat ze nachtdienst had. Emily had de merkwaardige, poëtisch duistere en meerzinnige betekenis van die woorden toen meteen opgemerkt. Maar omgekeerd hoeven dezelfde woorden, nu gebruikt door Emily, ook niet meteen symbolisch te worden geïnterpreteerd, zoals je als lezer geneigd bent te doen. Misschien zegt Emily hier wel ietwat cryptisch dat ze gaat zitten waken bij het dode lichaam van haar vriendin? Misschien begint ze pas na de punt achter deze vier woorden aan de afscheidsbrief dat we zojuist gelezen hebben...? Met andere woorden, het staat eigenlijk nergens vast dat Emily haar geliefde ook daadwerkelijk zal volgen of haar al gevolgd is...

Een dode kan niet schrijven. Het is duidelijk dat Emily suïcidair is, maar of ze ook daadwerkelijk net als Anna een suïcidante wordt of is geworden, kan ze ons uit de aard van de zaak nooit laten weten. Doordat Hugo Claus het verhaal de vorm heeft gegeven van een strikte ik-vertelling zonder een enkele ontsnappingsmogelijkheid naar het auctoriële, blijft precies datgene knagen en beklemmen wat van begin af al het thema van dit verhaal bleek te zijn: de onmogelijkheid én onontkoombaarheid van de vraag om onvoorwaardelijke trouw en liefde, niet slechts tót maar tot en met de dood. Deze beklemming wordt mede veroorzaakt door de mogelijkheid dat de vertelling eigenlijk begint na de slotpunt: de perpetueel vicieuze cirkelvorm van het verhaal belemmert Emily feitelijk te ontkomen aan lot en schuld, aan het leven dus, ze verhindert het haar er ter opluchting van haarzelf, alles en iedereen een echt definitieve punt achter te zetten. Met haar dood zou de schrijver niet alleen haar maar uiteindelijk ons als lezers koud hebben gelaten.

Voor zevenentwintig en een halve gulden en na een klein uur lezen zit ik nu voor dagen, zo niet veel langer opgescheept met indringende vragen als hoe ver wederzijdse liefde en liefdestrouw mag, moet en kan gaan, waarom de een het leven eerder verlatenswaard vindt dan de ander, in hoeverre men door geboorte of opvoeding suïcidair bepaald kan zijn. Maar ook waarom een zo gevierd schrijver als Hugo Claus zich dit soort kwellende vragen kennelijk door zijn proza laat stellen...

Antwoorden heb ik er niet op. Ik ben maar een lezende gaatjesvuller. Misschien zou ik te rade moeten gaan bij echte suïcidologen als Jean Améry en Hermann Burger, auteurs die allebei de daad hebben gevoegd bij hun geschriften over het onderwerp, zoals Hand an sich legen van de eerste en Tractatus logico-suicidalis van de tweede.

Maar eerst moet ik Het laatste bed nóg maar eens lezen. Want hoe betrouwbaar is Emily als vertelster? En vooral: hoe argeloos of vooringenomen was ikzelf als eerste lezer? Ongetwijfeld heb ik hints en regieaanwijzingen over het hoofd gezien, misschien al direct bij de eerste zinnen:

Liefste mama. En meteen is het fout. Begin opnieuw.