De Gids. Jaargang 162

[p. 126]

Huub Beurskens
Kusters' tafelblad

Telkens als ik een tijdje al lezende zit te bladeren in Zegelboom, de boekuitgave waarin Wiel Kusters zijn gedichten en notities van 1975 tot 1989 heeft verzameld, overkomt me een soortgelijk gevoel als wanneer ik door een stuk natuur, door een landschap of door een stad wandel met iemand die geregeld het lopende gesprek onderbreekt door me bij de arm te pakken, me even stil te houden en me met een blik, een simpel gebaar of een enkel woord te wijzen op iets waardoor hijzelf plotseling is gegrepen: het cirkelen van een vogel in de lucht, de ijver van een kever op een paardenvijg, de wijze waarop het zonlicht binnenvalt in een steeg... Zo iemand laat je onmiddellijk delen in hetgeen zich kennelijk aan hem mededeelt. Even besta je totaal niet meer voor je gezelschap. Tegelijkertijd is er geen sterkere geste van juist een hecht samenzijn denkbaar, immers, je metgezel bestaat zelf eveneens niet meer voor zichzelf, en dat even volledig opgegaan zijn in een verschijnsel buiten hemzelf is precies dat wat hij je aanbiedt met hem te delen. Als je zijn aanbod tot meedelen even onmiddellijk en onvoorwaardelijk weet te aanvaarden als het je wordt gedaan, dat wil zeggen, wanneer je ook iets ervaart van dat waar je metgezel door wordt geraakt, beleef je, achteraf beschouwd, een van die geluksmomenten die uiterst kostbaar zijn, een moment van gedeeld geluk.

Als je, omgekeerd, zelf iemand zo wilt attenderen op een verschijnsel, doe je dat vanzelfsprekend niet met wilde gebaren, niet met uitroepen en evenmin met volzinnen, laat staan met een complete beschrijving van wat je waarneemt. Daarvoor ben je enerzijds te zeer in beslag genomen door je waarneming en anderzijds loop je het niet geringe risico het onderwerp van je aandacht vroegtijdig te verstoren of de betovering ervan te verbreken.

Wiel Kusters gebruikt niet veel woorden, de zinnen die hij gebruikt zijn kort, vaak amper zinnen te noemen, en de gebaren die ze oproepen zijn veelal ingetogen, nooit exuberant. De poëzie die hij schrijft is er duidelijk een die je op verrassende en vluchtige verschijnselen wil wijzen. Let wel: ik schrijf niet dat zijn poëzie er een is waarmee hij, dat wil zeggen, de dichter of van mijn part Wiel Kusters je op iets wil wijzen! Want het grote verschil tussen een heuse wandeling met de heer Kusters en een wandeling door zijn bundeling Zegelboom is erin gelegen - en hierin ligt de kunst - dat zijn teksten gelijktijdig datgene oproepen waar ze je op willen attenderen.

Bij Wijdenes. Een paard stormt
door het weiland aan. Een wending voor het hek.

Een man zit schrijlings op zijn dak.
Waar rijdt hij heen? Zijn wereld in een storm gevormd.

Een curieuze combinatie: een man op een dak als in een zadel op iets dat per definitie dient te

[p. 127]

(blijven) staan en een onbereden paard dat ‘stormt’. Het beeld van die combinatie wordt opgeroepen terwijl en passant of met evenveel woorden op het wonderlijke, onvatbare ervan wordt gewezen. Concreter kan het nauwelijks. Zelfs een bestaande locatie is gegeven. Maar Wijdenes is niet alleen ‘zomaar’ een West-Fries polderdorp, het is ook een woord, een volgorde van letters en klanken in dit minieme gedicht. Het roept het wijde en vlakke op. Het bereidt het ‘weiland’ voor waardoor het paard aanstormt (in onze richting). Het bezit de eerste van de vijf aanvangs-W's en laat ons daarmee een reis maken van een dorp naar een ‘wereld’, het vernauwt zich als het ware eerst letterlijk en figuurlijk in ‘Wijdenes’ en overwelft uiteindelijk zichzelf. Het gedichtje is sowieso veel rijker aan poëtische middelen dan je bij eerste lezing zou denken. En wat de ‘inhoud’ aangaat: op wie slaat het bezittelijk voornaamwoord ‘Zijn’ in de laatste regel? Op de man? Zit hij op een dak om er stormschade te repareren? Of moeten we hier denken aan, nee, kijken door de ogen van het paard? We worden met slechts enkele woorden onuitgesproken gewezen op de enigmatische scène die dezelfde enkele woorden ons schetsen. En zo ontstaat een beeld dat we niet snel zullen vergeten, dat we met het gedicht blijvend delen.

Heel vaak gaat het in de poëzie van Wiel Kusters om aanduidingen van zulke verrassende, niet geheel logisch grijpbare verschijnselcombinaties of, beter, verschuivingsverschijnselen. Zoals deze gesuggereerde, welhaast eschatologische correspondenties tussen aarde en eten, als het ware van oersoep naar middagsoep naar oersoep:

De aarde beeft maar mijn hand
beweegt een lepel soep

tussen stoppels gaapt de mond -

gat in de grond

Of het gedichtje ‘Winter aan boord’, waarin wordt gewezen op de mogelijkheid van een kleine maar veel- zo niet alleszeggende verschuiving in de noodlottige richting van een regelrechte kapseizing van een bepaalde, geziene, ‘doodnormale’ constellatie:

Op een vochtig laken
blijft het serviesgoed staan.
Als de glazen elkaar raken
zal het tafelblad vergaan.

Eenvoudig metrum. Simpel gerijmd. Welhaast kinderspel. En waarom ook niet? Wiel Kusters heeft ook poëzie voor kinderen geschreven en twee bundels daarvan heeft hij als volwaardige afdelingen in Zegelboom opgenomen. Verwondering en plezier om onverwachte verschijnselen of een eigen, plotseling net even andere kijk op de wereld, maar eveneens verbijstering en zelfs angst vanwege die kennelijk onvatbare en onvermijdelijke gedaanteveranderingen van het leven - als je het in een mensenleven érgens bent tegengekomen en hebt ervaren, dan wel in je kindertijd (hoe je de herinnering eraan naderhand misschien ook hebt bestreden of nog bestrijdt).

Wiel Kusters kan in zijn gedichten voor kinderen onbekommerd kinderlijk gein maken met woorden. Intussen worden wel degelijk soortgelijke poëtische vermogens aangesproken als die in het Wijdenes-gedicht.

Alle planten krijgen water.
Van dat water uit de kraan.
Maar de cactus die krijgt prik.
Wie mij uitlacht krijgt de hik.

Of het gedicht kan met ontsteltenis op iets wijzen dat ‘zelf gezien’ werd:

[p. 128]

Zelf gezien (in Spanje)

 

Een man op een ezel,

 

die ezel moest zo sjouwen.

 

Die man die was zo zwaar.

 

 

 

En eerlijk waar:

 

 

 

soms peuterde die man in zijn neus,

 

en dan veegde hij zijn vinger af

 

aan de oren van zijn ezel.

 

 

 

Ik vond dat akeliger dan een reus.

De titel van bovenstaande gedichtje is overigens ook in poëzie-historisch opzicht interessant. Een dichter die zoiets boven een gedicht zet, en dat ook nog eens met de toevoeging ‘in Spanje’, kun je noch met de beste noch met de kwaadste wil van de wereld een autonomistisch dichter noemen, dat wil zeggen, een dichter die hermetische, louter op en in zichzelf gerichte taalwerken maakt. Toch wordt Kusters sinds jaar en dag vastgepind op dat etiket. Daar zijn drie oorzaken voor aan te wijzen. Allereerst is het zo dat Kusters veel gepubliceerd heeft over het werk van Gerrit Kouwenaar, een dichter die te boek staat als iemand voor en van wie de poëzie voornamelijk naar zichzelf zou verwijzen. (Men heeft het zelfs gepresteerd om Kusters op grond daarvan een Kouwenaarepigoon te noemen.) Daarnaast spelen de woordkarigheid en daarmee het vele wit in en rond de gedichten van Kusters een rol: het gebruik van ‘wit’ in de poëzie staat voor velen onmiddellijk en onmiskenbaar gelijk aan autonome modernistische poëzie. De derde oorzaak hangt geheel en al met de voorgaande twee samen: menig publicist over hedendaagse poëzie verkiest het gemak van het literatuurhistorische cliché en vooroordeel boven gespitste zelfwerkzaamheid. Terwijl Zegelboom nu juist de mogelijkheid biedt de balans opnieuw en dus anders op te maken. Zelfs van een of andere ontwikkeling ‘van Kouwenaar weg’ is nauwelijks sprake, simpelweg omdat, zoals deze verzamelbundel tot 1989 laat zien, de poëzie van Wiel Kusters nooit zwaar heeft geleund op het werk van Kouwenaar. Niet dat ik de uitwerking van Kusters' omgang met het werk van Kouwenaar wil bagatelliseren of zelfs geheel onder het tapijt wil vegen, maar als we al op invloeden willen wijzen, zijn er beslist ook andere en zelfs toepasselijkere namen te noemen waardoor we Kusters' gedichten zouden kunnen taxeren: die van bijvoorbeeld Pierre Kemp (over wie Kusters ook veel publiceerde), Oskar Pastior en Ernst Jandl (beiden door hem vertaald). En dat de woordkarigheid en het wit bij Kusters een geheel andere functie hebben dan in de autonome poëzie waar ze worden ingezet ter afbakening, isolering en pantsering, dat het gedicht van Kusters zich juist zo dun mogelijk wil maken om, hoe paradoxaal ook, alle ruimte en kansen te bieden aan ervaringen en sensibiliteiten die van buiten komend het gedicht weer te buiten gaan, hoop ik inmiddels te hebben laten zien.

Maar dit terzijde en terug naar de gedichten die allereerst voor kinderen geschreven werden.

Wat vooral in de context van de gedichten voor volwassenen en de lyrische notities opvalt, is het gegeven dat de rol die vergankelijkheid en dood in Kusters' ‘volwassenenpoëzie’ spelen er in de bundels Salamanders vangen en Het veterdiploma niet echt veel kleiner op is. Meteen in het eerste gedicht van laatstgenoemde bundel is de dood een als rijm vermomde en daardoor quasi-meespelende spelbederver of zelfs -verkrachter die zich genesteld heeft tussen een en al meisjesschoot. Het gedichtje is van een huiveringwekkende eenvoud.

Muis op schoot.
Konijn op schoot.
Marmot op schoot.

[p. 129]

 

Is de liefde te groot,

 

dan ga je dood.

 

 

 

Een olifant op schoot.

Verwondering over het zich plotseling voordoende en vluchtige is juist aan de oplossing, de vergankelijkheid ervan te danken, al valt het niet gemakkelijk daarvoor dan ook de verschuldigde dank te betonen... Dat besef is in vrijwel alle gedichten en teksten van Wiel Kusters aanwezig. Het geeft zijn liefde voor de wereld, als ik die grote woorden hier mag gebruiken, iets melancholisch. En zoals het een melancholicus betaamt is ook in Zegelboom meer dan eens iemand aan het woord die stilstaat bij de vergankelijkheid en daarmee bij de ongrijpbaarheid en onbegrijpelijkheid van zichzelf, bij het levenslang durende verstoppertje spelen met onszelf:

Hij is het zelf, maar weet dat niet.
Bij daglicht droomt hij in zijn sloep
van 's nachts. Hij wacht tot ik hem roep,
want ik ben hem. Hij kent mij niet.

Een van de indringendste beelden van die onvatbare menselijke gespletenheid in Zegelboom is dat van iemand die met zijn hoofd op een houten tafel ligt, met de ene hand onder tegen het tafelblad klopt en met de andere van boven terugklopt. Dat beeld keert meerdere keren terug. Zo staat het in Salamanders vangen:

Ik zat eens heel alleen te spelen
en was een beetje weggeraakt.
Wat moe misschien. Met het hoofd
op tafel heb ik toen iets meegemaakt.

Geluiden hoorde ik, geklop,
geschuifel ook. En een soort gonzen.
Ik wist dat het vanonder kwam
en begon terug te bonzen.

Harde dreunen in het oor
waarmee ik op de tafel lag.
Ik was het natuurlijk helemaal zelf
omdat wie alleen is alles mag.

Mijn hand onder het tafelblad
kraste en tikte daar constant.
Mijn andere hand, zoals gezegd,
hamerde op de bovenkant.

Bij het lezen van dit gedicht ontkom je niet aan de indruk van het bestaan van een contrawereld of onderwereld. In het gedicht dat er in de bundel direct aan voorafgaat wordt een wereld onder de grond geschetst: ‘(...) Hij was daar in een andere wereld, / een bos van steen. Water liep daar, / je had er treintjes. Zwarte varens. / Dat vond ik een beetje raar. // Was de lucht daar soms van aarde? / Kon daar wat ademt wel bestaan, / als de wind er niet kon waaien? / Nooit eens zon, maar altijd maan?’ Het is de wereld van de kolenmijn, dat is duidelijk. Het is de kolenmijn en alles wat daarmee samenhangt, die voortdurend in de poëzie van Kusters aanwezig blijft. Kusters' debuutbundel heet al Een oor aan de grond: een oor om te luisteren naar het leven onder de grond. En in zijn recente poëziebundel Velerhande gedichten (1997) wordt een lied gezongen van ‘De kooltjes in de kolenkit’. Metaforisch gezien en dus te grof gezegd is de onderaardse duisternis van die mijn in Kusters' werk de noodzakelijke pendant, het contragewicht van het leven (en de verwondering daarover) in de bovenwereld. Freudiaans en even onverfijnd zou je dat ondergrondse kunnen lezen als metafoor van het onderbewuste. (‘wat je ondergronds / durfde uit te braken / soms dan wel / dat zou je boven / niet durven denken’ heet het ergens.) Het is het gebied waaruit letterlijk brandstof wordt opgediept en dat daarmee figuurlijk de verbeelding doet branden. Geen wonder dat Kusters het niet kan laten het zwarte goud keer op keer te laten opvlammen. Zo wordt ook in het geciteerde tafelgedicht die ondergrondse wereld weer even onnadrukkelijk als onontkoombaar opgeroe-

[p. 130]

pen door met name het gebruik van het werkwoord ‘hameren’: de jongen met het oor op de tafel is dezelfde als die met een oor aan de grond.

De Limburgse kolenmijnen zijn allang gesloten. De zogenaamde steenbergen zijn welhaast de enige nog zichtbare overblijfsels van de mijnbouwactiviteiten. Heel wat mijnwerkers (onder wie Kusters' vader en zijn grootvader van moederszijde) hebben dat werk in die onderwereld zonder zon moeten bekopen met stoflongen en uiteindelijk, als gevolg daarvan, met de dood. Ze raakten zo als het ware langzaam maar zeker vervuld van hun contrawereld, dat wil zeggen, van de dood. Daar hielp kuren in de Zwitserse berglucht niet bijster veel tegen. En het volgende wrange beeld kan een dichter van het waarnemingsgevoelige type als Wiel Kusters dan ook onmogelijk ontgaan - opnieuw pakt hij zijn lezer, zijn medewandelaar bij de arm en wijst:

Skiërs op de steenberg. Sneeuw, in aanleg zwart. Berglucht en gezonde longen? ‘Davos.’
Aan de voet van de berg iemands loodzware loodzware adem.

Een notitie die direct wordt voorafgegaan door een korte tekst waarin weer melding wordt gemaakt van ‘De tafel boven een afgrond’. Maar kennelijk zit aan deze tafel geen spelend kind: ‘Iemand hoest op en spuwt in de kachel.’ Weer een andere notitie beschrijft de laatste maanden van een man, een grootvader met silicose:

(...) Soms is de kamer ijzig. Dan is het winter. Misschien kan hij zijn adem in de kou een beetje zien. 's Nachts rust hij zo goed en zo kwaad als dat kan met zijn hoofd op een tafeltje, waarop dan een beddenkussen ligt.
(...)
Boven onze hoofden klonk het hoesten. Soms hoorde ik het getik van een stok, het kloppen om hulp van een ingeslotene (...)
Soms denk ik even aan mijn grootvaders stok als aan een geologenhamertje en hoor ik hoe die zilveren kruk op de stenen slaat.
Toen mijn grootvader stierf, werd mijn vader tweeënveertig. Zelf hoestte hij nog weinig toen. Hij kon absoluut niet tegen hoesten. Ik had een flinke kou en lag in bed. Hij maakte suikerwater en leerde me ademen door mijn neus.

De alinea waarmee deze notitie over de dood van de grootvader vervolgens eindigt is even angstaanjagend mooi als typerend voor de kijk op en de omgang met de dood in al die vitale momenten van verwondering in Zegelboom:

Waar mijn vader een sterfbed had, had mijn opa een tafel. Die tafel was een oppervlak, daaronder stonden zijn benen. Als hij op zijn tafel zou kloppen vlak voor hij stikte, zou hij zich horen. Maar er lag een kussen op.

Hoewel het een uiterst enigmatisch beeld blijft, zou je het deels kunnen interpreteren als een uitdrukking van de idee dat met het stoppen van het kloppen van boven ook het stoppen van onder ophoudt én vice versa! Met andere woorden, de aandacht voor de aanwezigheid van het onderaardse, het onderbewuste, voor de fantasie en zelfs voor de onvermijdelijke dood zijn onlosmakelijke voorwaarden voor een verwondering over het vitale. Dat klinkt wellicht als een platitude van een huis-, tuin- en keukenfilosoof, maar daarvoor is dan schrijver dezes en allerminst de poëzie van Wiel Kusters verantwoordelijk, een poëzie die juist voortdurend probeert dat wat ze oproept te laten ontkomen aan theoretische vangnetten en daar veelal ook in slaagt.

Lang niet alles in Kusters' poëzie draait thematisch rechtstreeks om zijn preoccupatie met de mijn, maar dat ondergrondse vormt toch wel ontegenzeggelijk de haard van zijn hele werk. Er is weleens verzuchtend opgemerkt dat Wiel

[p. 131]

Kusters maar eens een andere thematiek bij de kop zou moeten nemen. Een verzuchting die meer zegt over het hart van de criticus dan over dat van de dichter. Als je Zegelboom echt goed gelezen hebt en ook als je de latere bundels leest en herleest, wordt de indruk dat dit ondergrondse juist voor Wiel Kusters een onuitputtelijk gebied is almaar sterker. De mijn is hem in het bloed gaan zitten. Ik hoop dan ook dat hij nog vaak aan tafel mag gaan zitten, met een oor op het tafelblad, de ene hand er kloppend of krabbelend onder, terwijl de andere kleine bewegingen maakt over een wit blad waarop zodoende woorden ontstaan, dunne, minieme gedichten waarvan je onmogelijk kunt uitmaken of ze uit zijn pen komen of uit zijn hart of uit het onderaardse, zo mooi glinsterend zwart.