De Gids. Jaargang 162

[p. 74]

Kees Bokweide
Van de leesplank
¼ + ¾ ≠ 1

De enige persoon naar wie Harry Mulisch ooit met open mond moet hebben geluisterd, is zijn tandarts. Voor het overige lijkt hij niet zo geïnteresseerd in de omgang met werkelijk bestaande mensen, tenzij het gaat om anonieme lezers en toehoorders. Ook voor hedendaagse collega-auteurs heeft hij weinig belangstelling. Men ziet of hoort nooit dat Mulisch het opneemt voor een eerste roman van een jongere vakgeno(o)t(e), dat hij een openbare aanbeveling geeft om een onlangs vertaald debuut te gaan lezen.

De weinige mensen met wie Mulisch wel persoonlijk belieft te verkeren (zoals Rudi Fuchs, Frits Staal of de gérant van het Amsterdamse restaurant Mirafiori), bestaan niet alleen in de echte wereld, zij dringen ook door tot in zijn literaire werkelijkheid. Zo blijkt uit Mulisch' nieuwste roman De procedure (pace Franz Kafka), waarin dezen alle drie een bijrol vervullen. Een bijrol die nog het meest doet denken aan die van de discipelen ten opzichte van de verlosser, de naamloze strijders in de legertros van een Griekse held of de manen die roemloos rond een planeet cirkelen. Van dat avondmaal, die veldslag, die kosmische constellatie is Harry Kurt Victor Mulisch, geboren in het jaar 5688 na de schepping van de wereld, het geniale, kiemkrachtige middelpunt. Mulisch is bij uitstek de ‘opschepper naast God’, zoals ik hem eens hoorde typeren naar aanleiding van de filosofische luchtballon die hij in 1980 opliet in de vorm van De compositie van de wereld. In combinatie met de geharnaste ijdelheid van de schrijver, zowel tegenover journalisten als bij openbare gelegenheden, heeft hem dit egocentrische complex de reputatie bezorgd van verheven onuitstaanbaarheid.

Die reputatie is volkomen terecht, maar een uitweiding daarover kan bij een bespreking van zijn roman De procedure goed beschouwd achterwege blijven. Immers, alleen de taal en het verhaal zelf tellen. De Hineininterpretierung in het licht van de mythe rond zijn persoonlijkheid is een beter te verzwijgen, buitentekstuele uitleg, die de vaste Mulisch-lezer er naar believen zelf wel bij kan betrekken.

Daarmee komen wij bij een wezenlijk bezwaar dat ik tegen deze nieuwe roman van Mulisch koester, het bezwaar namelijk dat het boek beter pas bij de tweede alinea op pagina 75 had kunnen beginnen. De eerste 75 bladzijden zijn te beschouwen als zo'n zelfde buitentekstuele uitleg, als de prehistorie van het eigenlijke verhaal, als de mythische ondergrond voor een geschiedenis over niet-bestaande mensen, als de wortel van een kies die bedekt ligt onder het tandvlees. En die wortel kan men daar beter rustig laten zitten, zoals zelfs sommige leken op het gebied van de orthodontie uit eigen ervaring weten.

Vanaf de tweede alinea op pagina 75 ontrolt zich, in de schijnbaar eenvoudige, maar altijd onderhoudende en verzorgde stijl van Mulisch, een geraffineerd en diepzinnig verhaal. Hoofdpersoon daarvan is een briljante biochemicus genaamd Victor Werker - zoon van een militair en een portrettiste - die een schitterende wetenschappelijke carrière moet bekopen met een emotionele ravage in zijn privé-

[p. 75]

leven. Zijn roem als wetenschapper rust op een vijf pagina's tellend artikel in het tijdschrift Science, waarin hij de missing link tussen dode materie en het scheppen van een levend organisme beschrijft, aan de hand van de - letterlijk - meest creatieve toepassing van dna-technologie. In de roman zijn een aantal brieven opgenomen, via zijn ex-vrouw Clara Veith gericht aan hun doodgeboren dochtertje Aurora, waarin Victor Werker zijn leven tracht te ordenen en te rechtvaardigen. Hij komt daaruit naar voren als iemand die het leven en zijn medemensen louter op het niveau van ideeën tegemoettreedt. Omdat hij het idee van de doodgeboorte van zijn in Clara's baarmoeder overleden dochtertje niet kon verdragen, is hij op het moment suprême de verloskamer uitgevlucht, iets wat Clara hem nooit heeft vergeven.

Zoals de mens in zijn dna voorgeprogrammeerd is, zo is in Mulisch' wereld ook de menselijke levensloop in een kosmische chronologie gedetermineerd. Het feit dat Victor Werker er door een absurd toeval achter komt dat er in de buurt van zijn huis een moordaanslag wordt beraamd, kan dan ook niet verhinderen dat die moord inderdaad korte tijd later plaatsvindt. En wel op hemzelf, juist op het moment dat hij een telefoontje krijgt, wellicht uit Stockholm over de hem toegekende Nobelprijs, of van Clara over de door hem zo begeerde verzoening tussen hen beiden. Alles bij elkaar is dat een boeiend, en bij vlagen spannend verhaal, met een schijn van menselijkheid omdat er concepties en bevallingen plaatsvinden, relaties aan- en uitgaan. Niettegenstaande het triplex-karakter van het decor en het marionetachtige van de personages imponeert de roman, juist door zijn bedachtheid, die tot in het uiterste ook doordacht is. So far so good, zeker voor een vaste Mulisch-lezer als ik.

Maar wat staat er nu in die eerste 75 pagina's van De procedure? Daarin wordt op belerende toon de mythe van de golem (pace Gustav Meyrink) uit de doeken gedaan, aan de hand van de Sefer Jetzirah (‘Het boek van de schepping’), niet toevallig een eveneens vijf pagina's tellend geschrift uit de derde eeuw van de gebruikelijke jaartelling. In die korte maar invloedrijke tekst wordt op kabbalistische wijze de creatio mundi verbonden met en verklaard uit de tweeëntwintig lettertekens van het Hebreeuwse alfabet. Verder is er in deze aanloop tot het boek sprake van de schrijver-magiër zelf, die oog in oog met ‘het ultramarijn van het computerscherm’ zijn visioenen en personages tot leven tracht te wekken. Dat leidt de schrijver vervolgens tot ‘drie additionele overwegingen’, met interviewachtige uitspraken over schrijven, lezen, vertellen enzovoort. Soms interessant, maar zonder twijfel niet op zijn plaats in dit voorspel tot de roman.

De laatste 46 van die eerste 75 bladzijden worden gevuld met een clichéachtig verhaal over een golem, die op verzoek van de Praagse vorst Rudolf 11 gemaakt wordt door Rabbi Jehudah Löw ben Bezalel. Formuleringen als ‘ofschoon de geur van hertengebraad het speeksel in zijn mond doet lopen’, ‘terwijl haar donkere ogen vochtig worden’ of ‘een elegante officier met een grote hoed, lieslaarzen en een degen’ hebben een hoog Ollie B. Bommel-gehalte. En zelfs op het zestiende-eeuwse Praag weet Mulisch zijn snobistische voorkeur voor beroemde disgenoten bot te vieren. Tycho Brahe, Giordano Bruno, Adriaen de Vries, Arcimboldo, Johannes Kepler; Mulisch laat ze grootmoedig van zijn rijk voorziene tafel een vorkje meeprikken.

Onaardig gezegd, zijn deze 75 pagina's de historische en religieuze voorrijkosten voor een overigens fraaie essayistische roman van 226 bladzijden. De eerste 75 pagina's hadden dus beter niet in rekening gebracht kunnen worden, tot voordeel van de goede verstaanders onder zijn lezerspubliek, die de ‘Praagse connectie’ moeiteloos verderop uit het boek zouden hebben opgepikt. Spelen benauwdheid om niet volledig begrepen te worden dan wel om als geleerde niet voor vol te worden aangezien, hierbij een rol?

In weerwil van dit vrij kardinale bezwaar

[p. 76]

moet worden gezegd dat het verhaal van Victor Werker en Clara Veith er in zijn kracht en diepzinnigheid niet door wordt aangetast. Dat verhaal staat hoe dan ook nog bol van vele andere mythen (Pygmalion, Lilith, Abraham en Isaac, de Gordiaanse knoop, de piramiden enzovoort) die de auteur met zichtbaar plezier als evenzovele (door de lezer op te lossen) ‘mythogrammen’ in zijn tekst verwerkt. Dat levert een verhaal op dat het meer van zijn iq dan van zijn eq moet hebben. Als geheel staat De procedure dan ook in het teken van de hiëroglyf, dat wil zeggen dat het een symboliserend verhaal is, eerder dan dat het in het teken van de letter zou staan, als een verhaal dat de bestaande werkelijkheid wil representeren. Van een literaire alchemist als Mulisch, die zijn affiniteit met de wetenschap altijd op wonderlijke wijze verbindt met een jongensboekachtige zin voor avontuur, hoeft het dus niet te verbazen dat dit boek zozeer zwanger gaat van talloze raadsels, puzzels en mythen. Doordat de roman ook nog eens zo ongeveer over alle grote thema's van leven en literatuur tegelijk gaat, blijft de rationele intelligentie van De procedure ook na lezing lang doorwerken.

Dat ik de roman desondanks toch slechts voor driekwart geslaagd vind, komt door die onbevredigende oprijlaan, volgeplant als die is met verklarende verkeersborden en andere aanwijzingen. Maar aan de andere kant: driekwart is toch 18-karaats, en dat is te midden van het vele blinkende niet-goud nog altijd meer dan waar de meeste mensen hun mond vol van hebben.

Mijn bezwaar tegen deze roman brengt mij een uitspraak van Flaubert in herinnering. Na zijn roman Salammbô te hebben verdedigd tegen allerlei futiele bezwaren van de criticus Sainte-Beuve, geselde hij zichzelf met kolossaal zelfinzicht door van zijn eigen boek te zeggen: ‘Het voetstuk is te groot voor het standbeeld.’ Van De procedure zou men in die geest kunnen zeggen: het is een fraai en intrigerend standbeeld, maar in plaats van op een krakkemikkig voetstuk had het beter op de grond kunnen staan. Dan had de schrijver misschien ook meer oog gehad voor de menselijke maat van de door hemzelf gecreëerde personages.