De Gids. Jaargang 162

[p. 50]

Judith Herzberg
Estafette Tijs Goldschmidt:
Getrainde ogen in een nieuw-darwinistisch hoofd

Het boek dat Tijs Goldschmidt tamelijk bekend heeft gemaakt heet Darwins Hofvijver, met als ondertitel: ‘Een drama in het Victoriameer’. Dit boek is in Amerika, Engeland en Duitsland ook verschenen en een Poolse, Italiaanse, Chinese en Japanse uitgave staan op stapel. In Nederland zijn er meer dan twintigduizend exemplaren van verkocht en toch heeft, althans in mijn directe omgeving, niet iedereen ervan gehoord.

Het zit vol hoogst interessante gegevens over vissen, vlinders en andere levende wezens. Zelfs over mensen. Er wordt nog eens duidelijk in uitgelegd wat dna is en achterin is een lijst opgenomen van vaktermen uit de biologie, zodat ook de stomste leek nog kan opzoeken wat hij niet weet. Zo'n leek ben ik. Waarom vind ik dit boek waardoor ik me zo stom ga voelen dan toch zoveel meeslepender dan de meeste moderne romans? Misschien gewoon omdat het zo beeldend en clichéloos geschreven is. Ook, denk ik, omdat Goldschmidts betrokkenheid bij zijn onderwerp zo hevig is en zo onijdel. Het is een erg persoonlijk verhaal, maar niet in de zin dat Goldschmidt egocentrisch vertelt wat nu juist hém overkomt; hij is degene die ziet, ontdekt, ondergaat, maar datgene dat gezien, ontdekt, ondergaan wordt, daar gaat het om.

Op de achterkant van het omslag staat dat het boek in 1995 bekroond is met de Kijk/Wetenschapsprijs 1995. Grappig, de ‘Kijkprijs’ alleen zou het ook al verdienen: ‘Klipdassen, die verwant zijn met olifanten maar ogen als forse marmotten, slaan alarm zodra we te dicht in de buurt komen. Ze rennen recht omhoog tegen de steile rotsen en blijven op veilige hoogte doodstil zitten als een verzameling grijze theemutsen. Izaac ziet ze niet. Ik wijs ze aan. Hij ziet ze nog altijd niet. Dan ziet hij ze plotseling wel. Drie, zeven, tientallen. Het zal hem niet meer lukken de klipdassen niet te zien. Hij is voorzien van een zoekbeeld.’

Het zoekbeeld is van belang. Het wel en niet

Er zijn auteurs die prachtig schrijven en een schitterend oeuvre op hun naam hebben staan. Toch zijn bewonderende stukken in de Nederlandse literaire kritiek dun gezaaid. Kunnen Nederlanders eigenlijk wel bewonderen? Om daar achter te komen zette De Gids in februari 1998 een estafette op. De redactie verzocht toen K. Michel als eerste een bijdrage te leveren, waarin hij zijn bewondering zou uitspreken voor het werk van een nog levende auteur. Deze schrijver zou dan weer zijn waardering voor een andere auteur onder woorden brengen. Als voorwaarde gold en geldt dat de leeftijd tussen bewonderende en bewonderde schrijver ongeveer twintig jaar verschilt. Op die manier is een reeks ontstaan die via W. Bronzwaer, Paul Bogaert, Charlotte Mutsaers, Bart Moeyaert tot Judith Herzberg loopt. In dit januarinummer getuigt Judith Herzberg onomwonden van haar waardering voor het werk van Tijs Goldschmidt, die op zijn beurt in het volgende nummer zijn aandacht op F. Springer zal richten.

[p. 51]

van tevoren weten waar je op uit bent is een thema dat Goldschmidt bezig houdt. Als je niet gericht zoekt vind je zóveel dat het ordenen onmogelijk wordt, als je wél gericht zoekt loop je kans niets onverwachts te ontdekken en alleen het eigen vooroordeel bevestigd te krijgen.

Over vergissen: ‘Een vergissing die een roofvijand fataal kan worden is: zich nooit vergissen. Zich vergissen is misschien de enige manier om iets te ontdekken. De mimicry-onderzoeker Huheey, die piekerde over het belang van de vergissing, wees op het volgende: door zich af en toe te vergrijpen aan een vlinder waarvan een insectenetende vogel verwácht dat hij giftig zal zijn, zou de vogel verschuivingen kunnen ontdekken in de verhouding waarin giftige en eetbare vlinders voorkomen. Insectenetende vogels en andere rovers zouden zelfs genetisch geprogrammeerd kunnen zijn om zich toch vooral af en toe te vergissen.’

De verleiding is groot om meteen over te springen op menselijke vergissingen, en daarin dan iets positiefs te gaan zien, zoals eigenlijk door het hele boek observaties staan die verleiden om ze in menselijk gedrag te vertalen. Vooral waar het over partnerkeuze en paargewoontes gaat is het moeilijk geen parallellen te trekken. Goldschmidt zegt daar zelf over (in een beschrijving van het lokgedrag van bepaalde vissen, furu, met eivlekken op de staartvin bij de mannetjes): ‘Projectie van menselijke eigenschappen in dieren is taboe in de ethologie, maar de verleiding is groot. Ik heb een vrouwtje eens, herhaaldelijk gapend, zien wachten op een mannetje dat lang wegbleef.’ Dat vrouwtje vertrok tenslotte met de buurman. Hier gaf hij dus even aan die verleiding toe, al was het alleen maar omdat hij aannam dat er zoiets als het wachten op een speciaal mannetje bestond.

Het blijft fascinerend omdat je je, waarschijnlijk juist als leek, niet kunt onttrekken aan parallelgedachten in je eigen kop. In het hoofdstuk ‘Rood, roder, roodst’, over de roodkleuring van stekelbaarsjes in het paarseizoen, vertelt Goldschmidt dat de roodste mannetjes de gezondste zijn, omdat mannetjes die met parasieten geïnfecteerd zijn bleker worden. ‘Waarom zijn geparasiteerde mannetjes niet óók intens rood? Waarom doen ze zich niet voor als mannetjes met een uitstekende conditie en resistentie tegen parasieten? Liegen met rood zou voor de hand liggen. Maar liegen is duur: de productie en handhaving van rood pigment kost energie en daarmee woekeren zwaar geparasiteerde mannetjes in slechte conditie toch al. De enige garantie voor eerlijkheid in de berichtgeving van de ene sekse aan de andere is de hoge prijs van de leugen.’

Behalve een verslag van zijn speurwerk naar de soortenzwerm van furu in het Victoriameer, het ontstaan daarvan en het tragische uitsterven door de introductie van de nijlbaars, geeft Goldschmidt de lezer een grote hoeveelheid zij-overpeinzingen cadeau. De leukste bijvangst bestaat voor mij uit verhalen over mensen die tussendoor worden verteld. Bijvoorbeeld dat over de tunnel: er moet een boot uit Nederland komen waarmee de biologen het meer op kunnen.

‘Maar helaas heeft niemand zich afgevraagd of de boot, die per trein van Dar-es-Salaam naar Mwanda zal worden vervoerd, wel door de smalste tunnel kan. Ach, laat ik niet klagen. Niet iedereen hoeft mijn voorliefde voor het nutteloze te delen en tenslotte zie ik iets in dat schip. (...) als die treiler er eenmaal is, (...) kan ik graaien tot in de verste uithoeken van het meer, zo diep als ik wil. Op zoek dus naar de maten van de smalste tunnel.’

Met een collega gaat hij op weg om die te vinden. Het is een kort verhaal zonder weerga, ik zal er enkele fragmenten uit plukken om tot zelf lezen aan te zetten. Een hooggeplaatste ambtenaar van de spoorwegen, die aanvankelijk een hele bladzij lang achterdocht uit, zegt tenslotte: ‘In fact, officers, this is simple. De laatste tunnel is tevens de nauwste. (...) voor de tunnel liggen de overblijfselen van westerse producten die er niet door konden.’ Glimlachend besluit hij: ‘So that, my dear scientists, we may call this: the law of the last tunnel.’

Na een beschrijving van hoe ze uren over de

[p. 52]

rails lopen en van wat er onderweg te zien is, komt er een dialoog die ik als een van de vele cadeaux beschouw. ‘We maken een praatje met de grijsaard. Als er een stilte valt, snijd ik de zaak van de tunnel aan: “Blijven er wel eens vrachten liggen die niet door de tunnel kunnen?” De man kijkt me aan of ik niet goed bij zinnen ben en verzoekt me de vraag te herhalen. “Blijven er wel eens vrachten achter die niet door de tunnel kunnen?”

“Dat komt wel eens voor, jawel - waarom niet,” zegt hij aarzelend.

“Waar zijn de resten van die vrachten dan gebleven?” vraag ik. De grijsaard schrikt. Hij bukt zich om een takje op te rapen en gooit het buiten zijn erf in het gras. “De resten, de resten... Wie zal het zeggen?”

“Of kan altijd alles door de tunnel?” vraag ik verder.

“Jawel - natuurlijk wel,” zegt onze gastheer. Hij draait zijn krukje om en wijst naar de tunnel: “In de verte komt de trein aan, hij gaat langzaam rijden, steeds langzamer, totdat hij stilstaat voor de tunnel. Pssssttt. Pfffff. Stil. De trein staat stil.” De grijsaard is een locomotief van zijn eigen leeftijd geworden, zijn armen de wielen. Zijn voeten stampen ritmisch op de grond. Tadam, tadam: “Dan trekt de trein voorzichtig op. Pole, pole, langzaam, langzaam. Zo gaat het. Kijk. Alles door de tunnel.”

“Dus daarom liggen er geen verroeste -”

“Eh, precies. Wat ben ik blij dat jullie er zijn. Jullie blijven toch eten?”

“Sikilizia mezee, maar luister eens, eerbiedwaardige oude man. Als ik u goed begrijp, kan alles door de tunnel én niet door de tunnel?”

“Eh,” zegt de grijsaard breed grijnzend. Hij pakt me bij de arm en zegt: “Alles kan door de tunnel én niet door de tunnel. Mooier had je het niet kunnen zeggen - je bent een van ons. Welkom.”’

Een ander verhaal gaat er juist over dat Goldschmidt niet ‘een van ons’ is, als hij zich te laat realiseert dat hij als surrogaatvader wordt meegevraagd om voor een van de vissers met wie hij werkt, een bruid te veroveren.

Hoewel de vissenverslagen minstens zo spannend en zeker zo informatief zijn als de mensenvertellingen, vind ik de laatste ‘navertelbaarder’. Zonder het onderzoek naar het ontstaan van de diversiteit van soorten was Goldschmidt nooit zo lang (vijf jaar) op één verre plek blijven wonen en zou hij ook nooit de taal zo goed hebben geleerd. Een mooi voorbeeld van taalgestuntel geeft hij als hij, na een langere afwezigheid, niet op het woord missen in het Swahili kan komen. ‘Ik was niet blij je niet te zien en nu ben ik blij je wel te zien,’ hakkelt hij geërgerd. Dit was in 1989, toen hij in Mwanda terug was voor een kort bezoek.

Dan blijkt zich een klein wonder te hebben voltrokken in de vispopulatie, zodat het boek niet zo somber eindigt als men, al lezend, gaat vrezen.

In het NRC Handelsblad verschijnen nu en dan grote artikelen van Goldschmidt. In maart van vorig jaar verschenen er twee stukken over dieren; de ‘Wulpse dans van de stekelbaars’ en ‘Uitsterven is doodnormaal’ over de dodo, die zo pregnant geschreven zijn en zoveel belangrijks inhouden dat ze waarschijnlijk (hoop ik) wel gebundeld zullen worden.

Maar niet alleen de biologie houdt hem bezig; bijvoorbeeld de artikelen over Hillenius de bioloog, Nescio de schrijver en Lucassen de schilder vond ik meer dan eenmaal lezen waard.

Door zijn kijk ervaring als veldbioloog lijkt zijn manier van mensen observeren beïnvloed. Opvallend is steeds het veelvuldig voorkomen van het woord kijken in zijn artikelen. In een recent essay over pesten (NRC 1/8/98) schrijft hij, na een aanloop waarin eekhoorns slangen, raven reigers, en zonnebaarzen een waterschildpad treiteren, dat hij tot zijn verbazing in Nederland niemand heeft kunnen vinden die het groepsgedrag van kinderen op het schoolplein langdurig bekijkt. ‘(...) het is mijn indruk dat er over pesten veel wordt gepraat zonder dat ernaar wordt gekeken.’ Hij pleit voor gedragsbiologisch onderzoek op het schoolplein.

[p. 53]

Ik citeer weer: ‘Ik bedoel nu het kijken uit onbevangen nieuwsgierigheid, niet het kijken dat erop is gericht een nijpend maatschappelijk probleem op te lossen. Dat er niemand kijkt is ook niemands schuld. De sociale wetenschappers doen hun toegepast therapeutisch werk en de biologen zitten liever vijf jaar in een regenbos dan op een schoolplein.’ En verder (ik sla veel over): ‘Op grond van de uitkomsten van enquêtes en interviews met leerkrachten is er in Nederland veel over pesten nagedacht,’ maar ‘(...) het fundamenteel gedragsbiologisch onderzoek dat wel eens voorwaarde zou kunnen zijn voor een effectieve bestrijding van pesten is eenvoudig overgeslagen. Dat is niet helemaal onbegrijpelijk, want dat werk vereist een eindeloos geduld, er gaan jaren mee heen en het is onmogelijk om van tevoren te garanderen dat er iets toepasbaars uit zal komen.’

Deze laatste zin vat samen wat voor mij de grote fascinatie is van Tijs Goldschmidts werk, en wat hij op deze manier nooit over zichzelf zou hebben geformuleerd. Het eindeloze geduld, de jaren die ermee heengaan, het riskante kijken, dat komt dicht bij wat ik heldendom zou kunnen noemen, bij gebrek aan een beter bewonderend woord.

Aan het slot van zijn stuk over pesten staat nog één regel waarmee hij een (onbewust) zelfportret geeft: nadat hij uitlegt hoe een biologische benadering van gedrag soms het werk van sociale wetenschappers zou kunnen verrijken zegt hij: ‘(...)dan zouden ze iets kunnen hebben aan samenwerking met getrainde ogen in een nieuw-darwinistisch hoofd’.