De Gids. Jaargang 162

[p. 22]

Marc Kregting
Laden en lossen
‘De ene vondst, verraden en verbeurd’

Plato was niet zo dol op literatuur. De persoonlijke ontwikkeling van een lezer, ook een soort mens immers, zou erdoor gefnuikt kunnen worden. En de maatschappij draagt er de lasten van. Literatuur bevordert gevoelens die we volgens Plato niet kunnen gebruiken. Wat heeft het bijvoorbeeld voor nut een verhaal te lezen over iemand die hevig geemotioneerd is bij het verlies van een naaste, over verdwazing, hulpeloosheid en onzekerheid? Een verhaal dat, eventueel doordrenkt met lage lusten, nog verzonnen kan zijn ook? Door dergelijk goedkoop amusement zou de mensachtige lezer na het dichtslaan van het boek zijn zelfbeheersing maar verliezen. En het morele peil daalt naar ongekende diepten, waar de waarheid al helemaal geen toegang zal vinden.

Nu is waarheid een begrip dat in deze postmoderne tijden op hoongelach kan rekenen. Die hoon komt zelden uit de mond van een ‘subject’, want dat schijnt niet meer bestaan, maar dient te worden gedecodeerd uit ettelijke tonnen wegende boeken met dieventaal van een hoog notengehalte. Het was dus bijna een daad op zich dat Frida Vogels tussen 1992 en 1994 De harde kern liet verschijnen, een trilogie die, hoewel evenmin erg dun, in eenvoudige taal een zoektocht naar de borstelige waarheid van een subject behelsde.

Prettig daarbij was dat de al jaren in het buitenland wonende Vogels, vooral bekend als vertaalster van het werk van Primo Levi, zich als persoon van vlees en bloed consequent afzijdig hield. Ze lijkt in houding en werkwijze op die andere grote dame van de huidige Nederlandse literatuur, Gertrude Starink. Maar waar die vooralsnog een poets' poet is bleek De harde kern, terecht, een succes. Overigens leent Vogels' werk zich meer voor een biografisch getinte aandacht, die met name uitging naar de prozadelen van de trilogie. De laatste, minstens zo kloeke band herbergt poëzie en daar kwam natuurlijk weinig reactie op (hoewel hij inmiddels een derde druk beleefd heeft, een betrekkelijk unicum voor het genre).

Uit De harde kern 3 citeer ik een gedicht dat, als bijna alle andere, titelloos is:

In één moment werd alles vastgesteld,
in één moment weer ongedaan gemaakt.
Maar niets is te herroepen, en het leven
blijft cirkelen om wat het onderkende,
de ene vondst, verraden en verbeurd.

Als eenden na een schot. Het meer, het riet,
waren zo lang vertrouwd: geloof de jager niet.
Strijk neer, strijk neer, het meer alleen is waar,
de dood die in het riet wacht kan niet storen.

De eenden vliegen over in een wit figuur.

Het gedicht valt uiteen in twee delen. De eerste strofe bevat een levensbeschouwelijke redenering; de rest, in regeltal even lang, vormt een poëtische illustratie erbij. Ik denk te mogen stellen dat Vogels zich met zo'n openingsstrofe op glad ijs waagt, als ik de gewoontes van de Nederlandse poëzie tenminste in acht neem. Algemene uitspraken, sententies staan in een

[p. 23]

kwade reuk. Ze suggereren een bepaalde voltooidheid, een beter weten mogelijk dat niet rijmt met wat artistiek verantwoord wordt geacht. Voorbehoud suggereert grotere wijsheid; een bijwoord als misschien doet al wonderen van diepzinniger schijn. Ligt er in die afkeer een verband met een als het ware té Hollandse aard, van dogmatisme: levensverlichtende wijsheden die ook buiten sluitingstijd aan medegelovigen kunnen worden verstrekt, waarvan een onsje te veel nu eens niet deert? Natuurlijk kent de Nederlandse poëzie ook wijsheden, Faverey of Kouwenaar bijvoorbeeld, maar dan zijn ze dichterlijker opgeschreven, raadselachtiger ook. Een andere optie is aanlenging met ironie. Beide opties passen Frida Vogels niet. Frappant aan haar werk is dat er staat wat er staat zonder dat het dogmatisch wordt. Bij lezing en herlezing blijkt levensbeschouwelijkheid zich niet te willen laten herkennen of toepassen. Vogels' helderheid wordt raadselachtig. Gaat de openingsstrofe over geboorte versus dood, over een belofte van trouw die gebroken wordt? De rest van het gedicht moet uitkomst bieden.

Voor de uitleg dient het centrale beeld ‘eenden na een schot’. Die dieren kunnen daarbij geraakt zijn of niet, iets wat aan twee woorden gekoppeld lijkt: dood bij ‘het riet’, leven bij ‘het meer’. Vogels blijkt instinctief het eerste te verwachten en treedt er tegelijk tegen in verzet. Ze spreekt de eenden toe, bezweert ze haast in de richting van het leven. Zij moeten neerstrijken op het meer, hun natuurlijke manier van doen. Maar dan zijn de eenden onbeschut en lopen ze de kans doodgeschoten te worden! Vogels' bezwering houdt dus een risico in. Door te kiezen voor het leven in het als ‘waar’ beschouwde meer, is de suggestie, zullen de eenden alsnog sterven - vandaar de witregel. De verpletterende slotzin geeft een derde optie: vliegen. Vraag is echter hoe lang de eenden dat volhouden en vooral wat de prijs is die ze dan betalen. Ook is die optie wat laf. Dan maar liever een bewuste keuze voor de nederlaag, zij het in volledige verantwoordelijkheid. Aldus interpreteer ik met terugwerkende kracht de openingsstrofe. Ook zou je kunnen zeggen dat Vogels zich engageert met de dieren en als zij zwijgen het gedicht dat ook doet, bij wijze van solidariteit.

De gemiddelde lezer van poëzie hoort in het ‘wit figuur’ uit de slotzin natuurlijk nog poëticale bijklanken, want als tegenwoordig de term wit valt worden we esthetisch. Een dergelijke lezing dunkt me bij Vogels ongepast. Ze heeft in een van de vele dialogen uit haar proza trouwens fraai opgetekend wat een gedicht voor haar is: het zich vastleggen ‘in een beeld van jezelf dat geen buitenkant heeft’. Vogels' poëzie snijdt de draden met de werkelijkheid veelal door, terwijl in haar proza een houding tegenover de actualiteit is vervat.

In formeel opzicht valt op dat de poëtische illustratie, al evenmin modieus, wordt ingeleid met het vergelijkende voegwoord als. Het is of de dichteres geen moeite doet iets mooi te maken. Ze wil beweren, en poëzie is het middel (in het proza wordt expliciete weerzin tegen litteraire trucjes uitgesproken). Dat ‘riet’ en ‘niet’ dan rijmen of dat ‘meer’ en ‘neer’ elkaar uitlokken lijkt een bedrijfsongeval. In die zin is er geen verwantschap met wat het gedicht onwillekeurig oproept: Leopolds uiterst muzikale nagelaten ‘Naast ons, naast ons, achter het riet.’ Vogels houdt het allemaal elementair, om de essentie niet mis te lopen.

Bovenstaand gedicht is het slot van de tweede afdeling in De harde kern 3. Vogels verdeelde dit boek in twaalf afdelingen. Het werd mij niet duidelijk wat de reden hiervoor is. Weliswaar heeft elke afdeling haar accenten - bijvoorbeeld de verhouding tot de vader, de moeder, de broer, de geliefde -, echt stringente interne samenhang vond ik niet. Een motief voor de opzet zou de chronologie kunnen zijn. De inhoudsopgave geeft van elk, meestal bondig gedicht de datering, tussen 1950 en 1981; het bovenstaande is van 1 april 1954 (overigens geven de prozadelen soms enige ontstaansachtergrond prijs, bevatten ze nog een paar gedichten en alluderen ze op ‘kreupelverzen’, dat wil zeggen al te onvolkomen materiaal). Het over-

[p. 24]

zicht onthult echter dat de volgorde niet geheel chronologisch is. Een ontwikkeling in stijl zie ik evenmin, Vogels blijft trouw aan zichzelf.

Het heeft waarschijnlijk meer zin om in algemene bewoordingen iets over het gedicht te zeggen. Allereerst worden levensbeschouwelijke lessen uit de natuur getrokken. Dit speelt door heel De harde kern 3. Of het nu gaat om bloemen of dieren of planten, de betrokkenheid bij alles op aarde dat niets terug kan zeggen is groot - kinderen horen hier wellicht ook bij. Tegelijk doemen in de gedichten vervuilers van de natuur op. Hierboven is dat de jager. Niet altijd komt Vogels overigens met een uitdrukkelijke conclusie over natuur- versus cultuurkracht, menigmaal laat ze het bij een beschrijving.

Ten tweede is er in het riet van de eenden beschutting. Talloze gedichten in De harde kern 3 bieden daar varianten op. Met name heeft Vogels het veel over huizen, in diverse stadia van bouw of afbraak, en (middeleeuwse?) stadsmuren en kastelen en citadellen. Soms treden dan metamorfoses op, verstenen er mensen. Maar welke beelden ook worden gebruikt, ze betwisten elkaar in uitzichtloosheid. Verklaarde Matthijs Vermeulen pas tijdens zijn fatale ziekte dat hij zich ommuurd wist, bij Vogels lijkt dit het vertrekpunt. Een constante in haar fantasieën is het paradoxale aan de beschutting. Gewenste huizen worden gevangenissen, beklemtonen het isolement. Elk geluk verbergt een misleidend evenwicht en genereert in feite angst, ‘valse vrijheid’. Veiligheid is fijn, maar barricadeert het leven en laat verantwoording buiten. Bij Vogels is puin een sleutelwoord, slechts na door de omstandigheden gedwongen afbraak treedt vruchtbaarheid in: ‘Verkeerd beginnen is noodzakelijk/ wil men iets duurzaams bouwen: fundamenten/ behoeven eerste stenen, door een kind gelegd.’ Deze gedachte markeert tegelijk het positieve aan opstand. In bijbelse contreien verbaast het dan ook niet dat Vogels zowel in poëzie als proza Mozes tot haar held bombardeert, om precies te zijn de Mozes die de wetstafelen breekt.

In de derde plaats toonde het eendengedicht een tussenoptie, die van het vliegen, een optie die verworpen wordt. Dit correspondeert met een ruimtelijke tegenstelling die vele gedichten in De harde kern 3 lijken te thematiseren. Boven heeft de macht over beneden (een positie die Frida in het proza, wellicht uit verlegenheid, van nature verkiest door steevast plaats te nemen op lage bankjes en dergelijke). Boven verdient niet per definitie de voorkeur. Een bijzonder motief in dezen is het zich in blinde trouw onderwerpen aan een vaderfiguur, hetgeen met verraad wordt beloond. De vader, kun je met een knipoog naar de eenden beweren, vertoonde ooit vluchtgedrag. Toen is de gekwetstheid niet uitgesproken, er was louter een begin van ‘langzaam schrijnen’. Vogels poogt met een bijna grimmig geheugen alsnog de afstand tussen boven en beneden, tussen toen - Amsterdam, oorlog - en nu - Italië, schijnbare vrede - te overbruggen, met alle desillusies van dien. De afstand is, zoals dat heet, spatio-temporeel en verandert het ouderlijk huis als het ware voorgoed in een ruïne. Een laatste demonstratie van de ruimtelijke tegenstelling die ik wil noemen is, hoe halfzacht het ook klinkt, de weg naar boven. Frida Vogels is net als Mozes een echte klimmer. Er wordt bij haar veel gewandeld, en dat krijgt een haast existentialistische lading, getuige de strijd om boven op een berg of klip te raken. Als dit verlangen is ingelost, voltrekt zich even een genieten van het ‘staalblauw’ van de hemel. Maar dit duurt een ogenblik, eeuwigheid is iets voor gelovigen: ‘Details verwarren minder dan totalen,/ kijken is eerlijker dan contemplatie.’

Mijn drievoudige abstrahering uit het boven aangehaalde gedicht licht ik toe aan de hand van een dier waarmee Vogels de meeste affiniteit lijkt te hebben, de mol. Dit eenzame dier houdt zich voor het blote oog onzichtbaar want graaft zich in, is blind en gaat maar door. Het speciale is dat de lezer eenzelfde metamorfose moet doorgaan:

[p. 25]

 

Wie wil vinden wat ik hier verborg moet bereid zijn

 

de gang weer uit te graven die ik achter mij dicht schudde,

 

moet beschikken over kaken en nagels en een glad vel zoals ik.

 

Ik werk in den blinde, nog nooit ontmoette ik een soortgenoot.

Dat is het boeiende aan Vogels' werk: het legt iets open, zendt boodschappen uit, maar slechts met grote onwilligheid (een beschamende vergelijking: Vogels is de antipode van lieden die zich letterlijk en figuurlijk blootgeven bij Jerry Springer en dan lijken te acteren). Publicatie van het werk is al een straf voor de schrijfster. Lezen is hier niet behaagd worden maar komt neer op een bijna fysieke ervaring om de oncompromisloze berg tekst te beklimmen. Je moet zoveel ontberingen doorstaan dat er überhaupt geen amusement aan de orde kan zijn. Dit maakt het mij ook onbegrijpelijk waarom Vogels met literair-historische geleerdheid aan Forum gelieerd wordt. Ze is immers begaafd, onironisch, en ook moet je bij haar werk een zekere schaamte overwinnen en te leren valt er niks. Ten tweede heeft de mol als beschutting een gang waardoor het natuurlijk ook zo is dat, ten derde, hij in ruimtelijk opzicht beneden vertoeft: ‘ik wil, als een mol, bijten aan de wortels.’ Wat de mens hiervan ziet is slechts opgehoopt zand, scheuren in het gras, een onaangename verstoring van het landschap. De mol bevindt zich in een onderwereld. Voor wat betreft het schrijven is een associatie dan snel gemaakt met Orpheus, die ook in De harde kern 3 voorkomt. Maar of het nu de geliefde of de vader is of wie ook, Vogels krijgt hen niet eens meegezongen.

Ik kan onmogelijk beweren dat ik De harde kern 3 goed vind. Er zit me te weinig poëtische spanning in, de taal staat plompverloren als een gehakte mededeling op de pagina's. Toch boeien de gedichten me, er zit iets urgents in. Wat is er met mij aan de hand? Dit is geen interessante vraag. Wat is er met Frida Vogels aan de hand? Ik heb een Jezuïtisch antwoord gevonden: ze maakt poëzie die geen poëzie is. Het enige echte gedicht dat ze gepubliceerd heeft, vormt het begin van De harde kern 2. Het toont de hele biografische achtergrond en meandert weerloos over vele regels, vanuit een kinderlijke blik verteld. Het is een triest en mooi gedicht.

Een relevante vraag is hoe De harde kern 3 zich verhoudt tot Vogels' erkende proza. Elk boek wordt voorafgegaan door een literair getoonzette kwintessens, cursief gezet. Hier is dat: ‘Een gedicht/ is wat een ogenblik/ orde schept, oppermachtig/ de verstrooide elementen richt.’ Vogels' poëzie releveert dus epifanieën, een terloopse eenheid, bijeengehouden door een genrevorm. In het proza definieert ze een gedicht als ‘een formule voor eigen gebruik’. Ik geloof dat haar in De harde kern 3 gebundelde gedichten notities zijn, dagboekaantekeningen, observaties, brieffragmenten, improvisaties - zaken die niet in het prozaverhaal in te passen waren en tegelijk voorwaarde bleken tot een verhoogde kritiek van het bewustzijn. De harde kern 3 bevat gedachtenafval uit de eerdere banden. Complimenteuzer uitgedrukt betreft het, om met Martin Reints te spreken, ‘nachtwerk’. Wellicht moet ik op deze term nog even doorgaan. Frans Kellendonk wou dat na zijn dood alleen werd verzameld wat hij de moeite van het voortleven waard vond. Hij noemde dit ‘dagwerk’. Frida Vogels gaat een stap verder door beide openbaar te maken. Je ziet voorstudie (De harde kern 3) en resultaat (De harde kern 1 en 2). Haar werk wemelt van de details, niet omdat die functioneel zijn maar omdat ze dat tijdens het schrijven kunnen worden. Er moet veel kaf worden geschapen om het koren te ontdekken. Slechts te grote schaamte is een reden om, sporadisch, iets niet te vermelden. Absoluter eerlijkheid kan bij deze parenthetische benadering van literatuur niet worden betracht.

Vanwege biografisch kruisverkeer zijn Vogels' boeken wel vergeleken met die van J.J. Voskuil. Ik vind de vergelijking misplaatst.

[p. 26]

Misschien is hun inzet bij het beschrijven van het duizelingwekkende netwerk van intermenselijke relaties hetzelfde, maar tegenover Vogels' terloops in het proza geformuleerde credo ‘Om bang voor iemand te zijn, moet je je aan hem gebonden voelen’ behoudt Voskuil een zekere afstand. Hij durft het volledige leven niet te bestrijken. Bij hem lees je - alsof Plato heeft gesouffleerd - niks over lichamelijkheid. Het idee alleen al bezorgt Voskuil hoofdpijn. En meer dan eens per maand douchen schijnt slecht te zijn voor het milieu en als de vrouw niet thuis is warmt hij eten op dat ‘prak’ of ‘kliek’ wordt genoemd. Voskuil houdt zich met andere woorden van de rand die Vogels opzoekt. Zij ziet in het leven ook geen continuïteit, maar ‘breuken en scherven’. Op de momenten dat Vogels, haars ondanks, ironisch is lijkt dit types te treffen die met gemakzuchtige literaire ‘passie’ in de baarmoeder al aan hun memoires begonnen zijn.

Wat zou Plato van Frida Vogels' werk hebben gevonden? Haar verhalen lijken niet echt verzonnen. Wel zit de ontreddering voortdurend bij de protagoniste op de schouder. Zij volgt echter een ‘mathématique de coeur’, zijgt nooit ineen in haar analyses. Integendeel, ze geeft zich rekenschap onder een koude douche en het haast wiskundig ontlede verzet is zo groot dat Plato de zelfbeheersing zou hebben gewaardeerd. De moraal handhaaft zich het strengst boven gapende diepten.

Frida Vogels: De harde kern 3. Van Oorschot, Amsterdam 1994.