De Gids. Jaargang 161

[p. 961]

J.H. van der Waals
Naar de top

In de Ovale Zaal, tussen de mineralen in een nietig doosje, een spitse, zwarte steen: M3353. Maar wat voor steen: het topje van de Mont Blanc; vroeger in Frankrijk, maar dankzij Van Marum nu van ons, in Haarlem! Hij kocht dit prestigieuze object, samen met een verzameling andere stenen, in 1802 van de Zwitser Nicolas de Saussure. Diens vader, Horace Benedict de Saussure, had in 1787 bij zijn succesvolle expeditie naar de top van de Mont Blanc gemeend de reus te moeten scalperen.

Over de mens en het hooggebergte in die dagen vertelt ons een begeleidende tekst in de lopende tentoonstelling in Teylers Museum: ‘Lange tijd werden bergen beschouwd als plaatsen des onheils, bevolkt door draken en andere monsters. Pas in de 18e eeuw verandert dit denkbeeld.’ Als in 1886 Paccard en Balmat als eersten erin geslaagd zijn de top van de Mont Blanc te bereiken, volgt in 1887 De Saussure met een wetenschappelijke expeditie van achttien man.

De Saussure - gedurende vele jaren professor in Genève - is een van de pioniers in de meteorologie en geologie en het scalperen van de hoogste berg van de Alpen was niet zomaar een staaltje van bravoure. Hij streefde als wetenschapper letterlijk naar de top: hij was geïnteresseerd in het oergesteente van het Europese continent en was ervan overtuigd dat dit op de toppen van de hoogste bergen te vinden zou zijn. Drie ingekleurde etsen uitgegeven door Chr. de Mechel in Basel, 1790, brengen de expeditie op schilderachtige wijze in beeld - zo schilderachtig dat de gedurfde onderneming een toneelstuk lijkt.

Vooral één ets is heel decoratief en versiert week 23 van de Teyler Agenda 1998. Deze ets - waarvan een contemporaine afdruk bij mijn broer aan de muur hangt - heeft mij al jaren geamuseerd. Men ziet een aantal modieus geklede heren ‘en file’ langs een opmerkelijk begaanbaar pad door ijsmassa's omhoog wandelen. Van de dragers die, gebukt onder zware lasten, volgen en de wandeling voor de heren mogelijk maken, ziet men er slechts enkele. Voorop loopt een

[p. 962]

Topje van de Mont Blanc

[p. 963]

man met een zware ladder waarmee men straks ongekende hoogten zal weten te bereiken.

Het idee van Van Marum, dat als je de top niet hebt je deze maar moet kopen, is tegenwoordig op velerlei gebieden gemeengoed. Van voetbal weet ik niets, maar de prestaties van het Nederlands elftal op sommige kampioenschappen bevestigen mijn vermoeden dat de simpele gedachte dat toppen te koop zijn, niet echt klopt.

Recent is het ‘koop de top’ ook overgenomen door het ministerie van ocw, daarbij geholpen door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (nwo). In een op zich zorgvuldige selectieprocedure kregen zes scholen van onderzoekers de kwalificatie ‘Top’: zij zullen vervolgens - ten koste van hun collega's - voor tenminste vijf jaar van ruime financiële middelen worden voorzien. Mij bekroop de gedachte dat men De Mechels ets als een treffende allegorische voorstelling hiervan kan zien.

Ver voor de anderen, en verdwijnend achter een imposante bergkam, het hoofd van een niet eerder opgemerkt, eenzaam figuurtje: minister Ritzen? Het mannetje is met zijn verziende blik de anderen ver vooruit, maar zal hij ooit veilig terugkeren uit het woeste gebergte ‘bevolkt door draken en andere monsters’? Aan het hoofd van de eigenlijke karavaan de man met de ladder, vervolgens een krachtpatser met een forse hamer om de top af te slaan, gevolgd door vier anderen, alle zes als echte bèta's de blik strak gericht op het te volgen pad. Ieder van hen stelt een van de zes [groepen van] onderzoekscholen voor die het keurmerk ‘Top’ verwierven.

Vooraan nova, de astronomen die met het nieuwe geld hun zware ladder voor mooiere instrumenten gaan verwisselen en die al jaren een nationale ploeg vormen. Ik wens hun succes. Maar kan men evenveel vertrouwen hebben in het toekomstig succes van hen die volgen? Wordt het deze vijf keurig geklede heren niet te gemakkelijk gemaakt? Ik heb mijn twijfels. De weg naar de top is onvoorspelbaar en gaat niet rechtuit; te koop is hij evenmin. Sommige ‘toppers’ in het spel dat merkwaardigerwijze de naam ‘dieptestrategie’ draagt, zijn combinaties van capabele onderzoekers die - net als voetballers gelokt door het grote geld - een ploeg hebben geformeerd. Maar, zoals we weten, een verzameling sterren is niet vanzelfsprekend een winnend team!

Een van de zes ‘toppers’, heel toepasselijk in een rode jas gekleed, verbeeldt de fotonica-onderzoekschool cobra, die zich wijdt aan de communicatie- en informatietechnologie met behulp van (infra)rood licht. Vlak daarachter zal de teleurstelling toeslaan: we zien

[p. 964]

een alpha en een gamma die zich menen te kunnen permitteren vrolijk in het rond te kijken; met hun onvoldoende oog voor een geprogrammeerd pad naar de top zullen ze buiten de prijzen vallen... Maar niet getreurd: ik denk dat ze met steun van de politici in een volgende ronde vast wel aan de bak komen. Echt medelijden heb ik met de achteraan sjokkende stakkers, de onmisbare dragers van de wetenschappelijke piramide. Sommigen zijn nog relatief jong en gaan reeds zwaargebukt; als men hen frustreert door onrechtvaardige verdeling van middelen, geven ze het op of emigreren.

De top van de Mont Blanc was een concreet, vanuit het dal zichtbaar doel, waar De Saussure met een grote hamer op af kon gaan. De toppen van de wetenschap, echter, blijven permanent in nevels gehuld. Een beleid met ruime financiering dat vooral gericht is op ‘past performance’ en/of gedetailleerde programmering leidt - zoals we maar al te goed weten - vaak tot een consolidatie van het bestaande. De hoogste, thans nog onzichtbare toppen zullen dan door anderen worden veroverd.