De Gids. Jaargang 161

[p. 926]

Henk Romijn Meijer
De phonautograaf

Was hij blijven steken in de roes van zijn ontdekking, deze mij onbekende Edouard Léon Scott de Martinville? Was hij te ver heen om die stap te nemen, de weg terug naar het geluid? Misschien had ontzag voor zijn vinding zijn verbeelding getemd en ging hij daarom te snel op zijn lauweren rusten. Zijn phonautograaf is van 1857. Nauwelijks vijfentwintig jaar later kwam Edisons phonograaf, en dertig jaar later vertoonde Emile Berliner zijn grammofoon, de echte, met 78-toeren platen. Die Léon Scott had de wedloop bijna van ze gewonnen! Had niemand hem over de grens kunnen helpen?

Het drama van de gemiste kans! De phonautograaf, in 1865 vervaardigd ‘naar Léon Scott’ door de mij even onbekende Rudolph König, is een hulpeloos apparaat. Daar staat het, de onderdelen gemonteerd op een bodemplaat van 84 × 73 cm - een beetje heftig, overdadig, vervaardigd om zwaar weer te trotseren - zelfs de naam heeft een lettergreep te veel. De ‘parabolische kegel’ rechts rust op een zwartgeverfde gietijzeren steun die een herinnering oproept aan onverwoestbaar tuinmeubilair. Die kegel is een parodie van een scheepstoeter. Hij staat verkeerd om, de wijde kant een beetje opgehouden. Die open muil vangt het geluid dat de membraan in trilling brengt die het nauwe einde omspant, zodat de naald in het brandpunt gaat bibberen en beven - wat een oude truc lijkt dat nu! Misschien zit het grootste vernuft van deze vinding voor ons verstopt in bijzaken als de gietijzeren krullen die zo zijn gegoten dat twee ervan, op de gewenste hoogte en zonder het patroon te verstoren, dienst kunnen doen als scharnieren voor de as waarop de kegel naar voren kan kiepen, en weer terug.

De kegel lijkt het model van een reusachtig kanon. De holle koperen rol links staat op een veilige afstand geschroefd. Maar toen de machine nog dienst deed, ter ‘analyse’ van het ontvangen geluid, en de rol, bespannen met ‘beroet papier’, draaiend (erg langzaam waarschijnlijk) haaks op de naald werd gebracht - toen trok het ka-

[p. 927]

baal van wie zich paars stond te schreeuwen een onthutste streep in het zwart en daarmee moest de mensheid het doen.

Toch is het, alles bij elkaar, knapper dan je denkt. Je moet zo'n opeenhoping van vondsten langzaam tot je laten doordringen, dan blijft het geheel beter hangen. Dan begrijp je bijvoorbeeld waarom de rol op zo'n veel te lange as rust die aan weerskanten mijlenver uitsteekt. Links is die as voorzien van een schroefdraad waarop de draaiende rol zich kan verplaatsen om de geluidsbanen gescheiden te houden. Aan de rechterkant zal wel een zwengel ontbreken, of misschien legde de maker een riem in de gleuf die misschien door een motor werd aangedreven, zodat hij, als bestuurder van zijn phonautograaf, zijn eigen geschreeuw kon opvangen en ‘analyseren’. Daarom moest dat gietijzer zo loodzwaar zijn: bij een lichte constructie zou, tijdens een aanzwellend gebrul, de geagiteerde naald de rol waarschijnlijk volledig verstoten, en dan was Léon Scotts bedenksel niet meer dan een slag in de lucht.

Er blijven een paar vragen van ondergeschikte aard.

Rudolph König, Phonautograaf, 1865

[p. 928]

De achterste van de twee ringen waartussen de membraan is gespannen, is met stelschroeven aan het nauwe eind van de kegel bevestigd. Die schroeven rusten in een sleuf, zodat de ringen, en daarmee de membraan, kunnen draaien - een vernuftige constructie, maar wat is het nut van zoveel vernuft? En dan de staaf met de opening in het midden over de halve lengte, waardoor hij verschuifbaar is op de schroef waarmee hij aan de voorste ring van de membraan is bevestigd. Aan het eind van de staaf treffen we opnieuw een stelschroef en die kan op elk punt in aanraking met de membraan worden gebracht. Maar waarom, in vredesnaam? Om de trilling aan banden te leggen, of in gewenste banen te leiden?

Achter de vraag verschuilt zich een groter probleem en dat is het raadsel van de stemvork, overeind op een steun tussen kegel en rol, als een aanmaning tot correcter gedrag. Please don't touch is het verzoek, als bij alles in het museum, en desondanks geef ik die stemvork een gevoelige tik. Maar hij staat te rigide op zijn voetstuk, zijn ponteneur, om zijn toonhoogte prijs te geven, en zodoende word ik niet veel wijzer.

Waarde Léon Scott en/of Rudolph König,
Wat heeft een mens aan een streep waarin geen muziek zit? ‘Ter analyse,’ zegt u misschien, bij het trotse aanreiken, maar zo'n analyse klinkt toch ook weer naar niets? Uw ingenieuze phonautograaf blijft een prachtexemplaar, een zwaarlijvig en onvolgroeid kind. Stille getuige van een nobel streven en verder niet meer dan een voetnoot in de geschiedenis van het opslaan van geluid. U heeft een lange weg afgelegd - het beloofde land heeft u net niet gezien.
Met bewonderende deelneming, Henk Romijn Meijer