De Gids. Jaargang 161

[p. 858]

Harm Habing
Het amfitheater

Elk bezoek aan Teylers Museum roept in mij een vreemde, verre emotie op. Het heeft te maken met het plezier in mijn werk, met het ernstige respect dat ik heb voor wetenschappelijk onderzoek, maar het heeft ook te maken met mijn jeugd. Waarom ontroert een bezoek aan Teyler mij toch elke keer opnieuw? Ik denk terug aan twee, nee, drie momenten uit mijn leven. En hoewel deze momenten individuele belevenissen zijn, zijn ze denk ik toch herkenbaar voor vele anderen die van Teyler houden.

Eerste moment. Groningen, ongeveer 1948. Ik ben 10 jaar en mag met mijn vriendje Tjerk naar het geologisch museum van de universiteit. Tjerks ouders hebben een logé, een ‘professor in de geologie uit Leiden’ en die heeft dit bezoek voor ons kunnen regelen. We lopen als enigen in een grote zaal van het museum. Alles ruikt naar boenwas en de planken van de vloer kraken. Hoge kasten met veel dunne laden. Glazen afdekplaten waaronder mineralen liggen in kartonnen doosjes. Edelstenen, maar ook zwarte kolen en gele zwavelhoudende kristallen; een schok gaat door me heen: edelstenen worden niet door de juwelier gemaakt, maar gevonden onder de grond, diezelfde grond waarover ik al zoveel jaren heb gelopen zonder dit te weten! Voor het eerst ontdek ik dat er een wereld is die ik niet ken, maar die me geweldig interesseert. Dat je dit allemaal kunt kennen en begrijpen! En dat ik dit mag zien, uitverkoren uit mijn klasgenoten, uit mijn buurtvriendjes! Ik ben dankbaar en besluit daarom later geoloog te worden.

Tweede moment; enkele jaren later. Tweede klas gymnasium. Ik ben de kleinste en de jongste van de klas en voel me niet op mijn gemak. We krijgen natuurkunde van een beginnende leraar die de fout maakt zich met zijn voornaam voor te stellen en dus verder Keesie heet. Hij heeft ordeproblemen en ik probeer indruk te maken op mijn klasgenoten. Ik moet een middag op zijn lab doorbrengen voor heel veel strafwerk. Het lab is op hetzelfde terrein als het geologisch museum en in een even bizar neogotisch gebouw. Langs

[p. 859]

Het Fysisch Kabinet

[p. 860]

een stenen wenteltrap kom ik boven op een zolder en word aan een klein tafeltje neergezet met een boek en een schrift. Sommen maken. Tegenover me zie ik twee grote stalen bollen op staven. Overal lopen elektriciteitsdraden. Na een kwartiertje komt Keesie en vraagt of het wel wil lukken. Ik vraag wat die bollen zijn en hij legt uit dat je daartussen elektrische vonken kunt laten overslaan, zoals in onweer en dat hij onderzoekt hoe je nog grotere ontladingen kunt krijgen. We lopen om de bollen heen en kijken naar de voeding van het geheel. En weer heb ik dat gevoel dat ik uitverkoren ben, dat ik dit mag zien. Dat ik het voorrecht heb zoiets geweldigs, zoiets knaps te mogen bewonderen. En ik heb het gevoel dat ik dankbaarheid kan tonen door later natuurkundige te worden. In de verdere natuurkundelessen ben ik te veel geïnteresseerd om nog te klieren. (Vele jaren later blijkt dat moeder en docent gezamenlijk deze seance hadden beraamd.) Dat ik na deze twee beloften uiteindelijk astrofysicus werd, komt me voor als een aanvaardbaar compromis.

Wilt u na deze twee gebeurtenissen nu echt nog horen wat ik het mooiste vind in Teyler? Kent u dan niet de kasten met fossielen; die geur van boenwas; die krakende planken? En hebt u niet die bollen en die Leidse flessen gezien? Er is nog een derde moment. Dat is op een dag, misschien vijftien jaar geleden, dat ik voor het eerst in de grote voordrachtszaal van Teyler kom, het amfitheater. Ik zie de medaillons met de namen van de groten uit deze cultuur: Lorentz, Huygens, Boerhaave, 's-Gravesande. En als ik luister naar de voordracht (ik weet niet meer waar die over ging) overkomt me opnieuw dat gevoel van uitverkoren te zijn, te mogen behoren tot diegenen die dit allemaal begrijpen, die ook dit inzicht hebben, die zich verwonderen dat de natuur begrijpbaar kan zijn. En ik krijg het gevoel (en dat zal zich herhalen telkens als ik in deze zaal terugkom) dat door de medaillons met namen de illustere geleerden vanuit hun Hemelse Academie van Wetenschappen goedkeurend op me neerkijken: we hebben je uitgenodigd je tot onze wetenschap te bekeren, je hebt het ons beloofd en je hebt woord gehouden.

Dit is een ballade in proza, en ballades eindigen na een tournure; hier zijn er zelfs twee. Dit is de eerste: Teyler leefde in de Verlichting. Voor hem was de natuurwetenschap de sleutel tot het begrijpen van Gods grootheid. Maar Teyler was nog maar kort dood of de romantiek begon zijn gewelddadige aanslag op de zekerheden van de achttiende eeuw; lees Wuthering Heights, luister naar Der Erlkönig en de Verlichting gaat uit. En hoewel de natuurkunde en de sterrenkunde hun zekerheden nog lang konden vasthouden, ging het daarmee

[p. 861]

aan het begin van deze eeuw toch ook mis. Heisenbergs onzekerheidsrelatie toont aan dat onze kennis van het microscopische fundamenteel ontoereikend is voor de voorspelling van de loop van de wereld. Op de vraag van Napoleon: ‘Waar is in uw zienswijze een plaats voor God?’ durfde Laplace nog te antwoorden: ‘Sire, je n'ai pas besoin de cette hypothèse.’ Nu verkeren we in de omgekeerde situatie: voorspellen is principieel onmogelijk. Biedt onze kennis van het macroscopische dan wat troost? We leven in een uitdijend heelal; het had een begin en het zal voor eeuwig groter en groter worden. De zon zal sterven en evenzo de aarde met zijn levende have, tenzij wij al veel eerder zijn uitgeroeid door de inslag van een asteroïde, net zoals de dinosaurussen enkele miljoenen jaren geleden gelijktijdig omkwamen toen een brok steen uit de ruimte insloeg ergens in de Golf van Mexico.

De menselijke maat van Teylers natuurkennis, de opmaat naar de kennis van God, is verdwenen. We zijn het spoor en de zekerheid bijster. En toch, telkens als ik bij Teylers Museum binnenkom, dan verbleken deze zwarte gedachten, dit doemdenken. Opnieuw wordt de blijdschap wakker die hoort bij de ontdekking, bij nieuw inzicht; vreugde over die onveranderd onuitputtelijke bron van vragen die ons uitlokken een antwoord te zoeken, om het licht dat soms, maar gelukkig telkens opnieuw, uit de chaos komt. Leve Teyler!