De Gids. Jaargang 161

[p. 617]

Kees Bokweide
Van de leesplank
Adjectyfus

Het gebeurt me vrijwel nooit dat een patiënt (‘cliënt’, zo hoor ik tegenwoordig te zeggen) reageert op het prachtig gekalligrafeerde gedicht dat ingelijst aan de muur van mijn wachtkamer hangt. Nog zeldzamer is dat zo'n patiënt weet dat de naam van de dichter verwijst naar een romanpersonage van Vestdijk. Maar een jaar of wat geleden had ik een jonge kerel in mijn stoel die, wachtend tot zijn verdoving begon te werken en al wat moeizaam articulerend, de eerste strofe van het gedicht citeerde en vroeg of dat gedicht van Philip Corvage in de wachtkamer misschien betekende dat ook ik - net als de tandarts in Vestdijks Ivoren wachters - mij in poëzie liet betalen voor mijn verrichtingen. Dat zal dan meteen een hele bundel moeten worden, grapte ik, want aan zijn ‘ivoren wachters van 't maagdarmkanaal’ was veel werk te doen. Hij leek nogal het nodige geofferd te hebben ‘aan kluif en notenschaal, / Aan zuurtjes noga, chocola en drop’ - een zoetekauw met slechte poetsgewoonten die, bekende hij mij, al acht jaar niet bij de tandarts was geweest. Ik heb collegae die een onderscheid maken tussen fondspatiënten en particulier verzekerden; ik behandel de geletterde klant met meer egards dan de ongeletterde en dat heeft misschien gemaakt dat ik de jongeman na die ene behandeling (een wortelkanaaltje) nog vaak heb teruggezien, op een gegeven moment zelfs eens in de twee weken (er was werkelijk veel te doen). En meestal trok ik - vóór de behandeling uiteraard - wat extra tijd uit om met hem van gedachten te wisselen over Nederlandse literatuur.

Een zoetekauw, zei ik al, want hij bleek een uitgesproken voorkeur te hebben voor het zoetgevooisde en veel hedendaagse literatuur was hem te bitter van smaak, te kaal ook, ‘nouvelle cuisine’, zoals hij het noemde, en zijn buikomvang deed vermoeden dat hij daar maar weinig mee op had. Meestal refereerde hij aan wel heel belegen auteurs als Arij Prins en Israël Querido, aan de wufte Couperus, aan de dromerigheid van Van Eeden, en hij is de enige die ik ken die het dertiende hoofdstuk van Van Deyssels Een liefde echt mooi zegt te vinden, dat staaltje van ‘sensitivistisch proza’, zoals ik op de middelbare school heb geleerd. Ik heb het op zijn aanraden nog eens gelezen en had er gemengde gevoelens bij. Maar het verbaasde me niet toen hij me recentelijk - weer eens in mijn stoel, maar nu voor een half-jaarlijkse controle - het nieuwste boekje van Hafid Bouazza aanraadde, Momo. ‘Eindelijk weer eens een jonge auteur die de spelonken en krochten van het Nederlands verkent, die zinsbegoochelend schrijft - een sensatie!’ kraaide hij, ‘een schrijver die in onbruik geraakte woorden weer weet op te poetsen en laat glanzen, ze weer als volkomen nieuw weet te maken - heel bijzonder. Momo is de nieuwe Mei, let op mijn woorden. En weet u wat het bijzonderste is, hij is van oorsprong een Marokkaan.’

Ik had van hem gehoord natuurlijk, en een blik in mijn boekenkast leerde mij dat ik Bouazza's veelgeprezen debuut, De voeten van Abdullah, destijds ook had aangeschaft. Maar ik had het niet gelezen, of niet uitgelezen, en toen ik het opensloeg wist ik ook weer waarom. ‘De

[p. 618]

stilte ging ongemakkelijk verzitten als een schroomvallige vrouw in mannelijk gezelschap’, zo luidde de eerste volzin die ik al bladerend tegenkwam, en ik herinnerde me dat dit inderdaad nog maar de eerste was van vele stroperige zinnen waarin metaforen en vergelijkingen op elkaar waren gestapeld om een zeker poëtisch effect te bereiken. Het waren schuimpjes: opgeklopt eiwit met veel suiker en een scheutje mierzoete likeur, van die versnaperingen die je na verloop van tijd vanzelf tandpijn bezorgen, ook al is er met je gebit niets mis. Het leek me, toen ik hier en daar nog eens wat passages las, proza van de vergissing, proza dat geen in onze taal en cultuur geboren schrijver ooit in zijn hoofd zou halen om te schrijven, zodat het mij eerder logisch dan bijzonder leek dat het juist een oorspronkelijk in Marokko geboren auteur was die zich van deze taal bediende. Bouazza schrijft als iemand die zijn Nederlands inderdaad uitsluitend uit een bepaald soort literatuur haalt, maar zonder dat hij de gevoelswaarde van de door hem gebruikte woorden werkelijk lijkt te kennen, en in sommige gevallen zelfs: zonder de betekenis van de woorden te kennen die hij gebruikt. En bij zijn studie van die bepaalde soort literatuur heeft hij een ziekte opgelopen die zeldzaam is geworden: hij lijdt aan adjectyfus.

Helemaal abuis was mijn buikige en inmiddels gestifttande patiënt (adjectyfus is besmettelijk) overigens niet: Momo zou je heel goed kunnen lezen als een soort nieuwe Mei, zij het dat de filosofie erachter veel oppervlakkiger is dan in Gorters gedicht, en dat men de bereidheid moet hebben om de vele gevallen van taalverkrachting dan maar als een hedendaagse variant te zien van wat bij Gorter gewoonweg lyrisch is en, ook vandaag de dag nog, blijft. Maar wie de Mei kent, ziet in de vertelinstantie de contouren van de god Balder, en in Momo zelf zoiets als de jongetjesuitvoering van de nimfijn Mei. Die vertelinstantie wordt gevormd door een naamloze ‘wij’, die over zichzelf zegt: ‘Wij zijn al-een, alom en deelbaar, als de zee, en het hele spectrum van de zintuiglijke wereld behoort ons toe.’ Nu even afgezien van het feit dat ik de zee, als het moet, best ‘aleen’ en ‘alom’ wil noemen, maar niet begrijp hoe zij ook nog ‘deelbaar’ zou kunnen zijn (of hier moet de Rode Zee bedoeld zijn) - het is duidelijk dat de ‘wij’ zoiets als de eenheid van al het zintuiglijke voor moet stellen, dat wat geur, kleur en klank tegelijk is. Momo leren we kennen als een jongetje dat een bijzondere gevoeligheid voor die wemelende zintuiglijke indrukken aan den dag legt, die in een haast erotische verhouding staat tot de lyriek van vormen en kleuren om hem heen, en er van jongs af aan geheel in dreigt op te gaan (en uiteindelijk ook in opgaat en verdwijnt; het is het hele verhaal).

Veel meer levert de vergelijking niet op en zij is op zich ook geen teken van kwaliteit. Gorters gedicht is voor mij alleen historisch gezien als geheel een meesterwerk, maar als ik het nu lees komt de filosofie erachter mij nogal belegen voor en geniet ik toch vooral van die passages waarin Gorter werkelijk zinsbegoochelend schrijft (en dat zijn er minder dan ik, herlezend, vooraf had gedacht). Het zijn de passages waarin je als lezer anno nu datgene wat in onze tijd zeker niet meer op deze wijze voorhanden is, toch aan den lijve ervaart - passages kortom waarin de taal exact is, afgewogen, en toch lyrisch en zangerig.

Goed zingen vergt de nodige oefening en alleen oefening baart kunst. Bouazza is van dat laatste nog mijlenver verwijderd. Het enige dat uit zijn verhaal blijkt is de wil een bekwaam en zangerig auteur te zijn van, vooral, oer-Hollands poëtisch proza, en men vermoedt hierachter het drama van een jonge schrijver die met alle geweld onder het stigma van de allochtoon uit wil komen (dat hij in Marokko is geboren blijft in geen recensie onvermeld). Het zal wellicht de reden zijn dat hij over zijn zinnen het patina van het impressionistisch/sensitivistische proza uit het eind van de vorige eeuw heeft gelegd, het Tachtigers-proza waartegen de eerste helft van deze eeuw vele generaties nieuwe schrijvers hebben gevochten, zo in-

[p. 619]

vloedrijk was het, zo typisch ‘Hollands’. Daar is op zich niets op tegen (al lijkt het me als strategie even hopeloos als onzinnig), maar het eist van de schrijver de uiterste beheersing over zijn middelen. En die ontbreekt Bouazza vrijwel volledig.

Laat ik wat voorbeelden geven. In het eerste hoofdstuk lezen we dat Momo's gevoeligheid voor het ‘al-een’ en ‘alom’ zijn moeder nogal zorgen baart. Nou, dat is niet ten onrechte als je leest hoe de arme jongen eraan toe is! De schoolmeester met wie de moeder in het eerste hoofdstuk over haar zoon praat, zegt immers dat Momo last heeft van ‘geestesafwezigheid en een starende dromerigheid’. Hij bedoelt het geruststellend; hij zegt dat er op die twee zaken na verder maar weinig op Momo is aan te merken - maar ‘geestesafwezigheid’! Dat lijkt me toch gevaarlijk dicht in de buurt komen van hersendood!

Zo bedoelt die meester het natuurlijk niet, en het is ook niet wat Bouazza bedoelde toen hij het opschreef - Momo is wat afwezig en dromerig, bedoelde hij -, maar de onverbeterlijke neiging van de auteur om zelfs de meest simpele constateringen op te dirken, maakt er hier iets potsierlijks van. Wat denkt u bijvoorbeeld van iemand die, loom onderuitgezakt en ‘een toonbeeld van menstruele verveling’, ‘een kielzog van afgestroopte levensjaren zag wegdwarrelen’? Het lijkt mij al een hele kunst om, menstrueel verveeld of niet, een kielzog te zien wegdwarrelen, laat staan dat ik weet wat ik me bij ‘een kielzog van afgestroopte levensjaren’ moet voorstellen. Weer elders kijkt iemand ‘de vergalmingen van de laatste woorden na’ - en ook dat lijkt mij iets heel bijzonders, zoals ik ook ‘de priemingen van een voor eens impotente zon’ weleens zou willen zien, of wind die ‘glissandeert’ door mijn haren weleens zou willen voelen. Het lijkt me in elk geval prettiger dan wind die door mijn haren ‘staccateert’, want dat zal er wel het tegenovergestelde van zijn, vermoed ik.

Het is wat mijn patiënt waarschijnlijk met het oppoetsen en weer laten glanzen van woorden bedoelde. Mij lijkt het op niets anders te duiden dan een wel heel gebrekkig taalgevoel bij een onbedwingbare neiging tot mooischrijverij. Men kan dit soort woekeringen natuurlijk nog proberen te verdedigen door te wijzen op de aard van de vertelinstantie zelf: op dat ‘wij’, dat alom en al-een is, en dus haast wel spreken móét in synesthesieën en wat dies meer zij. Maar zelfs een dergelijke goddelijke instantie zal zichzelf corrigeren als hij het volgende meent waar te nemen: ‘Het snerpende gezoem van kettingzagen - een vervanging van sprinkhanen - verklaart de gekapte bomen, die als dichtgeklapte parasols onder die dijk staan, aan een mossige sloot, en duidt op de aanwezigheid van mensenleven.’

Iets wat snerpt, zoemt niet, en met een kettingzaag kapt men niet, maar zaagt men, terwijl die gekapte dan wel omgezaagde bomen hoogstens onder aan de dijk stonden en er niet nog steeds kunnen staan. Die dichtgeklapte parasols zou ik als beeld nog kunnen waarderen als het maar meer was dan de zoveelste versiering, en ook bij een mossige sloot kan ik me wat voorstellen, al vind ik het wat al te gewild. Maar waarom dat ‘snerpende gezoem’ een vervanging van sprinkhanen is? En waarom expliciet wordt vermeld dat het geluid van kettingzagen op ‘aanwezigheid van mensenleven’ duidt? Kettingzagen snerpen niet vanzelf, en dat gesnerp duidt dus op de aanwezigheid van mensen. Het woord ‘mensenleven’ suggereert hier dat het geluid van kettingzagen ook heel goed had kunnen duiden op de aanwezigheid van dierenleven of op de een of andere buitenaardse levensvorm die een zaag gebruikt om bomen te kappen.

Een chaos is het, erger dan het gebit van mijn zoetekauw toen ik hem voor het eerst onder handen nam. Het is de woorddiarree die nu eenmaal een onvermijdelijk gevolg van adjectyfus is, knutselnederlands is het, niet vloeiend en vervloeiend als het zo graag wil lijken, maar schonkig, onhandig, inexact, pretentieus en daardoor potsierlijk. Ik zou de redacteur die dit heeft laten passeren graag eens in mijn stoel

[p. 620]

hebben, want met zogenaamd geletterden heb ik nog minder clementie dan sommige van mijn collegae met fondspatiënten. En mijn buikige zoetebekje krijgt bij zijn eerstvolgende bezoek wat nieuwe, overdadig geornamenteerde vullingen, zodat hem het kauwen voortaan wat moeilijker afgaat, ‘zo breed als zijn bek breed is’, om het nog eens met Corvage te zeggen.