De Gids. Jaargang 161

[p. 251]

Kees Bokweide
Van de leesplank
Gemis

Zoals een roman over de problemen van het bejaard zijn niet uitsluitend voor bejaarden geschreven hoeft te zijn, hoeft een roman over puberteit niet alleen maar voor pubers bestemd te zijn. Wanneer het om een roman met literaire pretenties gaat is het zelfs of juist zo dat een boek dat het oud worden tot thema heeft niet uitsluitend voor bejaarde lezers bedoeld mág zijn en dat een boek over de perikelen van de puberteit niet voor pubers (op een met een lantaarntje te zoeken uitzondering na) geschreven kán zijn.

Een volwassene die het prozaboek Gemis van Manon Uphoff heeft gelezen, blijft of achter met het gevoel een boek voor jongeren, met name vwo-meisjes tussen de dertien en achttien te hebben gelezen, of achter in de ontwikkeling van een heuse literaire smaak na de middelbare school.

Zo'n kromme zin als de voorgaande is in Gemis niet te vinden. Manon Uphoff schrijft goede zinnen. Zinnen die de vertelster, Mara, inderdaad moet kunnen produceren als ze het gymnasium achter de rug heeft. Keurige zinnen, waarmee ze, terugblikkend, verhaalt over haar puberjaren en het rommeltje dat daarbij zowel door haar omgeving als door haarzelf van de erotiek en liefde wordt gemaakt. Niet dat iedere gymnasiaste tegen haar veertiende allereerst met een volwassen Hongkong-Chinees het bed zal delen, maar in elk meisjesleven gebeurt er op het vlak van seks en verliefdheid wel het een en ander, iedereen ontdekt dan in zijn of haar omgeving dat mensen, ouders, broers, vrienden en vriendinnen, anders kunnen zijn dan je had gedacht, dat het er kennelijk aanhoudend en voor iedereen bij hoort je aangetrokken te voelen tot wat je niet kunt krijgen en te vernederen wat je hebt. Wie puber is of is geweest zal in Uphoffs boek het een en ander herkennen. (Meisjes die van paarden houden krijgen bovendien nog een grote foto van een paardenhoofd op het omslag cadeau; in het boek zelf speelt dat paard, behalve in de uitdrukking ‘werkpaard’, geen enkele rol.) Maar levert dit in correcte zinnen gepresenteerde relaas ook literatuur op? Nee. Maar zou het wel literatuur willen opleveren? Ja.

Dat Manon Uphoff met Gemis een literair boek heeft willen schrijven, blijkt bijvoorbeeld uit het gebruik van een cursief gezette appendix van een pagina, waarin ze de vertelster verantwoording laat afleggen over de incompleetheid van het verhaal. ‘Ook ik zou graag willen weten wat er gebeurde met Lori, met Feng, met Huan, met de man met het mes, de oude man die mij een lift heeft aangeboden. Maar ik heb alleen de kamers van mijn geheugen, en daar liggen honden voor de deuren met ogen als schoteltjes, met ogen als soepborden, met ogen als discussen en ik moet wachten tot een geur, een stem of een gestalte lijkt op wat ze kennen, zodat ze gekalmeerd mijn hand likken en me toegang geven. Ik loop rond, prop mijn zakken vol en sluip naar buiten.’ Afgezien van het, duidelijk tot de lezer gerichte, aanmatigende ‘Ook’ (mij persoonlijk interesseert het lot van die figuren hoegenaamd niets), laat deze reflectie van Mara zien dat de schrijfster geen oog heeft voor wat er werkelijk aan Gemis ontbreekt: de

[p. 252]

reden waarom deze honderdzeventig bladzijden verteld worden, met andere woorden, wie Mara nu, na die middelbare-schooljaren, is geworden dat ze dit soort herinneringen wil ophalen. Wat is er van de vertelster geworden? Nergens in het boek komt die volwassene in beeld, krijgt ze gestalte. En daarmee krijgt het hele relaas over de puberjaren iets willekeurigs, geïsoleerds. Het is pijnlijk te moeten vaststellen dat de beste omschrijving van de (de)classering van een boek met uitgerekend de titel Gemis onbedoeld in dat boek zelf staat. Mara over de muziek van het bandje waarin haar vriendje basgitaar speelt: ‘Ik had geen idee waarom de muziek van de band was zoals ze was. Het had geen melodie. Geen ritme. Nee, dat was niet waar. Het had melodie. Het had ritme. Dat was nog het afschuwelijkste van alles. Het had alles wat het moest hebben, en toch klopte het niet. Er waren overlappingen, maar vooral was er de mogelijkheid om elke noot te voorspellen uit de voorafgaande, en ook hun levens, en het mijne, leken ineens klaar en overduidelijk voor mij te liggen. (...) Het leek of ik mezelf zag staan en zag spelen om met elke toon meer middelmaat voort te brengen tot tenslotte die middelmaat niet alleen de norm werd, maar bijna iets dierbaars.’

Uphoff laat haar vertelster wel, maar haar (door Mara laten) vertellen zelf nooit uit de band springen. De taal is door het hele boek van eenzelfde keurige middelmaat. Waarmee ik niet bedoel dat Uphoff kromme zinnen had moeten schrijven, maar dat zich in stuwingen en wendingen, in melodie- en ritmedoorbrekingen de volwassen vertelster aan ons had kunnen presenteren en profileren door zich van tijd tot tijd te verraden of anderszins bloot te geven. Dát had zo'n boek tot literatuur kunnen maken (waarin middelmaat nooit norm, laat staan iets bijna dierbaars is). Hoewel Uphoff haar grammatica beheerst, heeft ze weinig oog en oor voor de eigenzinnigheid van de taal, hoe kan ze anders schrijven dat iemand iets ‘in de vuilnisbak zou gooien, zonder er een woord aan vuil te maken’ of dat een verloskundige een baby ‘na de tangverlossing hoofdschuddend’ overhandigde (cursiveringen van mij)? De schrijfster associeert zonder daar zelf erg in te hebben (en er dus profijt uit te kunnen halen). Onder aan pagina 114 gaat het over fellatie en wordt er met een handdoekje over een kin gewreven, als bij ‘iemand die in een restaurant gemorst heeft met soep’ en dan begint op pagina 115 een geheel nieuw fragment waarin Mara's moeder ‘gul als een zaaier’ allerlei opmerkingen rondstrooit, zoals ‘Een echte puberliefde tussen jullie. Daar gaat de jus nog wel vanaf.’ Uit niets blijkt dat de lezer dit moet opvatten zoals hij het opvat: dubbelzinnig.

Uit de citaten, zeker uit de appendix, blijkt Uphoffs hang naar de literaire vergelijking. Een boek hoeft geen enkele metafoor te bevatten om toch literair te kunnen zijn. Maar áls in een boek metaforen worden gebruikt is dat pas literair (lees: zinvol) wanneer die ook raak zijn en de kleur en richting van het boek mee bepalen. Mij lijken waakhonden met ogen als schoteltjes, soepborden en discussen allesbehalve moeilijk te verschalken, ze zien immers geen barst. Bijna geheid gaan Uphoffs vergelijkingen mank of zijn ze lachwekkend willekeurig. Waarom lijken bepaalde benen op die van uitgerekend een ‘lepelaar’ en niet op die van een reiger of flamingo? Iemand is ‘mollig als een ganzenveren kussen’, een ‘trein van het heden (botst) tegen die van de toekomst’, iemands ‘mond viel open als het klepje van een asemmer’, Mara's ‘gevoelens wisselden elkaar af als de schroefbladen van een helikopter’, enzovoort. Beelden die er met de haren bijgesleept zijn; lepelaars, ganzenveren, treinen, asemmers en helikopters spelen, net als het paard op het omslag, verder geen enkele rol. De vergelijkingen zijn in hun directe samenhang ook nog eens herhaaldelijk inconsistent. Zo kan een persoon lijken ‘op een schol in een jurk’ (Max Ernst zou er jaloers op zijn geweest!) en enkele regels verder langsduiken ‘als een haas’, en de jeugdpuistjes van Mara's vriendje ‘bedekten zijn gezicht als paddestoelen nat hout’ om vijf zinnen verder te bloeien ‘met de kracht van

[p. 253]

klaprozen’. Terwijl het geenszins de intentie van Manon Uphoff is om Ovidius' Metamorfosen dunnetjes over te doen. Zo maken haar vergelijkingen eens te meer duidelijk hoe Uphoff er literaire chocola van heeft willen maken: niet door vanuit taalbeelden te werken maar door de beelden op de taal te plakken. Soms is dat procédé zelfs concreet aanwijsbaar, wanneer ze eerst een omschrijving geeft en er dan nog eens een vergelijking tegen aanplakt: ‘De kraan loopt al een uur. Het lijkt de Niagara wel.’ of ‘(ik) legde mijn hand op het tot barstens toe gespannen stuk stof, waaronder iets worstelde om vrij te komen. Een aangelijnde jachthond.’ Quasi-literatuur.