De Gids. Jaargang 161

[p. 240]

Huub Beurskens
Niemand heeft ooit op een foto gestaan

De tot nu toe gepubliceerde gedichten van Marc Kregting wijken zo sterk af van zowel de gangbare traditionele als de gangbare modernistische poëzie, dat je als lezer eerst zelf op zoek zult moeten naar, zoals dat heet, ingangen, handvatten of sleutels. Van een ‘moeten’ als van een van hoger- of lagerhand gegeven bevel is hierbij uiteraard geen sprake. Geen instantie belet je om Kregtings bundels weer spoedig dicht te slaan en ze van je af te schuiven met de opmerking dat je aan zulke gedichten geen touw kunt vastknopen. Maar - en nu begin ik meer voor mezelf te spreken - doel je met dat woordje ‘je’ dan inderdaad op jezelf als persoon, wil je dus eigenlijk zeggen dat jij persoonlijk er geen touw aan vast kunt knopen, of bedoel je met dat ‘je’ iets algemeners, zoiets als ‘men’? En als dat laatste het geval is, wat versta je dan onder ‘men’: je vrienden, familieleden en kennissen, of ook nog je werkkring, of de meerderheid van de Nederlandse bevolking, of alle menselijke wezens, dus inclusief de dichter Marc Kregting? En wat bedoelde ik zelf eigenlijk met dat woordje ‘je’ toen ik hier enkele regels hoger opmerkte dat ‘je’ die bundel uiteraard van ‘je’ af kon schuiven? ‘Men’? En hoezo gebruikte ik de uitdrukking ‘ergens een touw aan vast kunnen knopen’ met betrekking tot het lezen van een gedicht? Hoe moet ik me dat voorstellen, die twee samen, een gedicht en een touw, en dan nog wel een touw dat aan dat gedicht vastgeknoopt zou moeten worden...? Moet het een dun touw zijn, of is het juist dik, is het gevlochten van hennep of van sisal?

Ja maar, kun je of kan men nu uitroepen, dat van het vastknopen van een touw aan een gedicht is slechts beeldspraak, waar alleen maar mee wordt bedoeld dat er van die poëzie niets te snappen is, dat snap je toch ook wel!

Vanzelfsprekend begrijp ik dat, maar bij de woorden ‘touw’ en ‘vastknopen’ stel ik me iets voor, of misschien moet ik zeggen, stelt zich mij iets voor, heel concreet, een ‘touw’. Waarschijnlijk verschilt mijn touwbeeld enigszins van iemand anders' touwbeeld, maar toch, het is, mede daardoor, alles behalve een louter geestelijk algemeen begrip, er is, inderdaad, sprake van een beeld, en daar is geen kruid tegen gewassen. Of wil je beweren dat het mogelijk is zich bij ‘touw’ geen touw voor te stellen? Zelfs bij de woorden ‘geen touw’ kan ‘men’ niet anders dan zich een touw voorstellen, lijkt me. Of dat ertoe doet, of dat belangrijk is? ‘Hier vallen de mussen van het dak,’ schrijft een vriend me vanuit Zuid-Spanje. Ik kan het niet helpen, maar ik zie ze in het stof liggen, onze kleine gevederde vrienden... ‘Ik ben helemaal in de wolken,’ zegt mijn moeder door de telefoon. Ken je mijn moeder? Het is een lief komisch gezicht... En zo zijn er de hele dag door flitsen van beelden en nog eens beelden, waarvan de meeste niet eens worden opgeroepen door pregnante beeldspraak, maar die me gebeuren. Ik heb daar nooit voor hoeven studeren. Veeleer heb ik moeten leren ze te onderdrukken, ten behoeve van het zogenaamde communiceren. Maar ze maken intussen wel degelijk uit wat het verschil is tussen ik en jij, tussen ik en men; onder of bovenop of verwe-

[p. 241]

ven met de algemene begripscode maken juist deze beelden, mijn beelden, mijn individualiteit uit. De beeldspraak op zich en niet zozeer de algemene strekking ervan bepaalt mijn persoonlijke spraakbeeld. En dat zal ongetwijfeld volledig samenhangen met mijn (andere) zuiver persoonlijke gegevenheden, voor mijn part met mijn genen. Weet je wat ík pas hoogstpersoonlijk communiceren zou vinden? Als ik bij het woord ‘touw’, uiteraard met je toestemming, jouw touwbeeld zou mogen zien en jij dat van mij...

‘Beeldspraak’ als de andere kant van de spraak als code (waarvan ik vind, laat daar geen misverstand over bestaan, dat die van levensbelang is), is dat niet een passend ander woord voor ‘poëzie’? Of misschien moet ik het omkeren en stellen dat voor mij poëzie pas echt van belang is als ze voor alles beeld-spraak is (en blijft). En ik meen te zien dat Marc Kregting in zijn gedichten voortdurend bezig is te proberen deze schaduwzijde van de taal aan het licht te brengen, op de voorgrond te plaatsen. Hij doet iets dat bijna precies tegenovergesteld is aan onze dagelijkse omgang met elkaar en de wereld via de taal: hij dringt in zijn teksten nu juist de gecodeerde betekenissen naar de achtergrond. Wat dan te voorschijn komt zijn teksten die je als gecodeerd lezer óf als complete onzin ervaart óf die je, zeker aanvankelijk, in een staat van praktisch volledige taalgestoordheid brengen, in een haast angstwekkende toestand waarin je iemand hoort praten in een taal die je kent, terwijl je er zeker van bent dat er zin ligt in hetgeen die persoon vertelt maar dat je toch niet in staat bent hem te volgen, met andere woorden, dat het niet aan de dichter maar aan een defect of onvermogen bij jezelf ligt dat je er geen kant mee op kunt. Wat je dan te doen staat is, als betrof het een therapie of revalidatieproces, proberen je in die taalwereld binnen te hijsen. De een zal daarbij deze, de ander die woorden of zinnen aangrijpen.

Voor mij vormde de volgende zin in Kregtings bundel De gezel (Perdu, 1994) een van de eerste punten van houvast: Niemand heeft ooit op een foto gestaan. Het is de slotregel van een gedicht dat begint met de zin ‘Er schrijdt een haan uit de foto.’, die dan in dezelfde versregel gevolgd wordt door ‘Van zichzelf’, met een enjambement naar versregel twee (‘verwacht hij het nodige. Een teveel aan bewegen,’). Het wordt zo dagelijks, zo gemakkelijk gezegd: ik sta op de foto, hij of zij staat op de foto. En iedereen weet ogenblikkelijk wat de bedoeling van zulke uitspraken is. Maar hoe letterlijk, hoe iconisch mogen we dit soort uitspraken nemen? Wie heeft zich ooit letterlijk, hoogstpersoonlijk op of in een foto bevonden? Niemand toch? Hoogstens heb je wel eens op een foto gestaan in de zin van dat je een voet boven op een met chemicaliën bewerkt stukje papier hebt gezet. Wat is dat dan, afbeelding, individualiteit, herkenbaarheid? Door de taal letterlijk te nemen, haalt Kregting een welhaast existentialistisch vraagstuk naar boven. Terugkoppelend van de laatste naar de eerste zin, moet je je dan ook wel gaan afvragen wat dat voor een mogelijke mededeling over een onmogelijkheid is: ‘Er schrijdt een haan uit de foto.’

Het gaat er, denk ik, in Kregtings gedichten niet overal zo taalfilosofisch aan toe. Het is zelfs meestal zo dat het taal-associatieve het voortouw neemt. (Zie je het al weer voor je, dat voortouw?) En daarbij kunnen woorden zonder meer wisselen van grammaticale hoedanigheid. Werkwoordsvormen bijvoorbeeld kunnen zelfstandige naamwoorden worden. Sommige woorden blijven tussen twee hoedanigheden fluctueren als de uit de psychologie van de waarneming bekende vaas die haar contouren te danken heeft aan twee profielen van menselijke gezichten en vice versa. Als ik in een van de teksten lees ‘Soms komt/hij haar tegen, tersluiks (...)’, lees ik het woord ‘haar’ om en om als persoonsvorm en als zelfstandig naamwoord, waarbij dat laatste wordt versterkt door de tersluikse maar onmiddellijke nabijheid van het woord ‘sluik’. En er staan flink wat zinnen in Kregtings gedichten die me op zich al fascineren. ‘Men drinkt thee onder slappe parasol-

[p. 242]

len.’ - dat vind ik een grappige en een fraaie, vooral doordat het een nabeeld oproept, een nabeeld van slappe thee onder strakke parasollen.

In Kregtings tweede gedichtenbundel, Kopstem, in één boek uitgegeven met Stopnaald, een bundeling verhalen (Prometheus, 1997), staat onder de titel ‘Kopstem in rust’ het volgende gedicht:

Andermaal de ronkedoor en planeten zag hij
toen ivoor zijn weerstand verloor. Kribbig
van binnen, kleffe nijdas. Onder zijn netsuke
is alles, kneedt zijn nek en hij een zoetje
heeft. De godvergetense santenkraam. Lekker
verlekkerd beet dat het krakt, ha marsepein.

Een gedicht dat zich om en in kiespijn wentelt, als je het mij vraagt. Kijk en luister maar eens. ‘Ronkedoor’ is geen alledaags woord, maar dat neemt niet weg dat het wel degelijk staat voor een door de kudde verstoten olifant. En komt niet van olifantenslagtanden kwantitatief en kwalitatief voortreffelijk ivoor? Wat heeft ‘kribbig’ met tanden te maken? Je zou een slechte kies van binnen ‘kribbig’, dat wil zeggen prikkelbaar kunnen noemen. Ook dringt zich de associatie met ‘kribbenbijter’ op: een slecht gehumeurd personage, een nijdas evenals een hongerlijder. Een ‘netsuke’ vervolgens is de benaming voor voornamelijk in Japan gemaakte kunstige kleine snijwerkjes van meestal ivoor. Verderop komt dan een verleden tijd van het werkwoord bijten voor: ‘beet’. De tekst bevat sowieso woorden die rechtstreeks te maken hebben met bijten en eten, maar zoals een (gesloten) mond een malend gebit (waarvan dan weer een kies een nog verholen schade kan bevatten) aan het oog kan onttrekken, herbergt het gedicht deze woorden bij wijze van spreken achter zijn lippen, achter zijn smoelwerk: ‘maal’ of ‘maalde’ in ‘Andermaal de’, zelfs ‘maalde (...) door’ is er te vinden; ‘eten’ in ‘planeten’ en in ‘godvergetense’; ‘tand’ in ‘weerstand’. Zo kun je bij nader toehoren ook een vloek beluisteren: ‘godver’, wanneer er bij het bijten iets krakt, van de ‘pijn’, ik bedoel van de ‘marse-pein’. Ik lees nu zelfs ‘ha marsepein’ als ‘hamerse pijn’! Mogelijk dat ik doordraaf, doordat ik de smaak van die andere wijze van lezen te pakken heb. Ik laat die lijn (dat touw) derhalve maar weer even vieren en keer terug naar het woord ‘planeten’. Ik kan me voorstellen dat je even sterretjes ziet, zoals dat heet, wanneer je op iets bijt en daarbij een acute pijn ervaart, maar wat doen die planeten hier behalve het ‘eten’ meevoeren? Ha, zie-denk ik opeens: ‘Mars - epein’! Bijna tegelijkertijd bedenk ik nog iets anders: vroeger kon men op kermissen planeet trekken, waarbij zo'n planeet een stukje papier was waarop iemands toekomst voorspeld stond. Dus in dit gedicht over een tand die hoognodig te trekken is, zitten we niet alleen met een mond vol tanden maar eveneens op een kermis, de plaats en gelegenheid bij uitstek om zoetigheid en met name marsepein in te slaan, aan een van die kramen van de hele santekraam... Misschien dat de maker van het gedicht, Marc Kregting zelf, inmiddels hartelijk moet lachen over wat ik allemaal over die zes regeltjes aan het uitkramen ben, maar dat interesseert me hoegenaamd niets meer. Ik ben in een taalwereld terecht gekomen, in een taalkosmos zou ik welhaast zeggen, waarin de klanken en beelden eigenzinnig interfereren en waarin mijn eigen lezen al meedoende aangenaam losraakt van de verbruikstaal waarmee je boodschappen doet. In plaats van dat de taal na gedane diensten oplost, stroomt ze hier almaar voller met betekenismogelijkheden. ‘Zag hij toen ie voor...’ lees ik. En ‘netsuke’ trilt samen met ‘nek’ en ‘zoetje’. En wordt in regel twee, ten gevolge van het gemaal in regel één, niet letterlijk het of iemands ‘weerstand’ genoemd verstand verloren...?

Alsof het niet meer op kan. Die ervaring heb ik eveneens wanneer ik me door en in andere Kopstem-gedichten laat activeren. ‘Kopstem komt’ heet er een en ik kom in een niet te vertalen of te deduceren proces van mededelingen terecht, waarbij ik allereerst in touw gehouden word door beelden die, in elk geval voor mij

[p. 243]

persoonlijk, erotische connotaties hebben, zoals ‘komt’ (klaarkomen, zeker in samenspel met het ‘inklaren’ van regel twee), het boterbriefje dat in regel één wordt gesuggereerd, de ‘overtrekken’ (van bedden - al zal hetzelfde woord straks ook als werkwoord in ogenschouw genomen moeten worden), het smeren, de staven waar iets venerisch aan kleeft en zoals, niet in de laatste plaats, de lettergreep ‘bef’ in ‘beflijsters’...:

De brief ligt naast het vlootje. Hees
inklaren van. Hij ondertekent zo dicht
mogelijk op de andere. Dat gaat zo met
overtrekken en vliegenpapier. Het uur
verstrijkt ongemerkt in een zuurtje.
Zijn beflijsters houden zich parmantig.
Hij smeert wat. Aan de chefs van staven
kleeft iets venerisch. Floxen staan er
bij, wanneer hij dan wordt uitgejouwd.
Zijn naam behoort hem bijna niet meer.

Kregtings gedichten zijn geen cryptogrammen, daarvoor zijn ze niet sluitend genoeg of, sterker, daarvoor zijn ze veel te open, meerduidig en onoplosbaar. Hoogstens zijn ze nabootsingen van cryptogrammen. Maar dan zijn ze tegelijkertijd en evenzeer nabootsingen van het beeld dat we van gedichten hebben, van verdichte, beeldend geformuleerde uitspraken om over na te denken. Kregtings teksten weigeren zich letterlijk uit te spreken, ze doen precies het tegenovergestelde, ze zetten de taal open om je erin te laten.

Dat is nogal abstract gesteld om Kregtings werk te typeren, vind ik zelf ook. Beter is het een tijdje in deze gedichten rond te scharrelen en vervolgens het huis uit te gaan, op weg naar bijvoorbeeld de bakker of de slager. Het is raadzaam dan niet rechtstreeks op je doel af te gaan, maar een ommetje te maken alvorens je om een ‘half gesneden wit’ of ‘kalfsoester’ te horen vragen, want een poosje zul je de gewaarwording hebben niet precies te weten of je je midden op straat bevindt of midden in een zin.