De Gids. Jaargang 161

[p. 124]

K. Michel
Laudatio van Bronzwaers poëtica

Waarom ik het boek Lessen in lyriek, nieuwe Nederlandse poëtica van W. Bronzwaer een bewonderingswaardig boek vind:

-	omdat het een veelomvattend boek is.
-	omdat het een versleer, een taaltheorie en een beknopt lexicon in één band is.
-	omdat het zo'n boek is waarin je op elke pagina wel een of meer regels onderstreept.
-	omdat het boek je verleidt om allerlei woorden op te zoeken in Van Dale, een manier van grasduinen waar ik dol op ben; woorden als bijvoorbeeld het woord ‘laudatio’ dat omschreven wordt als ‘lofprijzing; aanvoering van de redenen tot het verlenen van een eredoctoraat’.
-	omdat het een boek is dat zo rijk is dat het zich niet laat samenvatten.
-	omdat Bronzwaer een definitie van poëzie durft te geven, een altijd hachelijke onderneming; meerdere definities eerlijk gezegd die ook nog eens allemaal hout snijden.
-	omdat eigenlijk het hele boek een ruimhartige poging is om de vraag ‘wat is poëzie’ te omhelzen, en dat niet poogt te doen door een of andere essentie aan te boren maar door te tonen wat voor vormen en stijlmiddelen in gedichten werkzaam zijn.
-	omdat hij waar mogelijk de voorkeur geeft aan het gebruik van het woord ‘strekking’ in plaats van ‘betekenis’.
-	omdat Bronzwaer de continuïteit laat zien tussen traditionele en moderne poëzie, vooral wat betreft de vormaspecten.
-	omdat hij de geperiodiseerde herhaling beschouwt als een verschijnsel dat fundamenteel is voor poëtisch taalgebruik.
-	omdat hij het verschijnsel van de periodisering illustreert door te verwijzen naar ‘de loop van de planeten, het ritme van de voortplanting, het vervellen van reptielen en de standen van de maan’, en wel in die volgorde.
-	omdat hij rijm beschouwt als een voorbeeld van geperiodiseerde herhaling.
-	omdat hij schrijft: ‘Wat is het wiel anders dan een toepassing van het inzicht dat elk punt op een cirkel bij wenteling terugkeert.’
-	omdat hij op grond van de geperiodiseerde herhaling een verrassend verband weet bloot te leggen tussen het gedicht ‘Insomnia’ van J.C. Bloem en het ‘Chrysantengedicht’ van Hans Faverey.
-	omdat hij een brug slaat tussen klassieke en moderne poëzie en de continuïteit zichtbaar maakt.
-	omdat hij op de eerste pagina stelt dat de vroegste poëzie bestond uit arbeidsliederen, marsliederen, lofliederen, klaagzangen, jubelzangen en rituele gezangen die als het ware steeds ‘op instructie’ werden gezongen, een instructie die voortkwam uit een praktische situatie. En op de tweede pagina stelt hij dat we ook de zelfopgelegde taak van de autonome dichter kunnen beschouwen als een instructie. Poëzie is altijd pragmatisch verankerd; zij dient altijd een doel, ook als het slechts een doel is dat de dichter zichzelf heeft gesteld. (Wat me denken deed aan een gedicht dat begint met de regel ‘morgen win ik de staatsloterij’.)

[p. 125]

-	omdat het boek van een groot begrip getuigt voor de wijze waarop moderne dichters naar vormprincipes zoeken. ‘De onafhankelijkheid die het vrije vers zich van de strenge voorschriften van metriek en strofenbouw bevecht, is echter, zoals de beoefenaars ervan ook altijd hebben benadrukt, geen vrijbrief om “ongedisciplineerde” poëzie te schrijven’, schrijft Bronzwaer op pagina 101, ‘voor de ordeningsprincipes komen andere in de plaats.’
-	omdat hij vijftig pagina's verderop vervolgt: ‘Het is niet verwonderlijk dat met de opkomst van het vrije vers het parallellisme zich opnieuw manifesteert als de meest fundamentele ordening van het taalmateriaal in poëtische teksten die de metrische en strofische ordening hebben laten varen.’
-	omdat hij Juri Lotmans theorie van het secundair modellerend systeem (die grof gezegd beweert dat in poëtisch taalgebruik de vorm een eigen taal is en dat de vorm betekenisvoortbrengend kan zijn) weet uit te leggen met behulp van een versje dat een aartsvijand van de poëzie schreef, namelijk de heer Droogstoppel: ‘Het weer is guur / En het is vier uur’.
-	omdat hij eindelijk eens (voor mij) begrijpelijk weet te maken wat Jakobsons theorie van de poëtische functie inhoudt. Bronzwaer slaagt erin om de cryptische basisformule van deze theorie (‘De poëtische functie projecteert het principe van de equivalentie van de as der selectie op de as der combinatie.’) als een waaier open te vouwen en inzichtelijk te maken. En dat doet hij door achtereenvolgens een passage uit het Oude Testament, een gedicht van P.C. Hooft, een gedicht van Kouwenaar, een reclame-slogan en een gedicht van Eva Gerlach onder de loupe te nemen. Een lijstje dat typerend is voor dit boek; onbekrompen behandelt Bronzwaer teksten uit alle tijden en Bronzwaer schroomt niet om de slogan ‘kopen bij de spar, is sparen bij de koop’ als bruikbaar studiemateriaal serieus te nemen.
-	omdat hij laat zien dat die reclameslogan ook kan gelden als een voorbeeld van een herhalingsfiguur die als anadiplosis bekend staat. Op nuchtere toon constateert Bronzwaer ‘als we letten op de distributie van het woordmateriaal en niet op de betekenis, dan vertoont deze slagzin dezelfde structuur als de twee regels waarmee Bloems gedicht “Insomnia” opent: “Denkend aan de dood kan ik niet slapen / En niet slapend denk ik aan de dood.”’
-	omdat ik dol ben op zinsnedes als ‘zo vormt het zeugma iets als een bewijs uit het ongerijmde van Jakobsons theorie’.
-	omdat ik ondanks de flauwheid ervan toch weer in de lach schoot toen de klassieker ‘hier zet men koffie en over’ werd geciteerd.
-	omdat het een nuttig boek is dat ook bruikbaar is als naslagwerk.
-	omdat je erin kunt opzoeken wat een ‘chiffre’ is: een metafoor met een analogiedefect.
-	omdat erin duidelijk wordt gemaakt wat het verschil is tussen blanke verzen en vrije verzen. Was dit boek in het Engels vertaald en had Sylvester Stallone het gelezen dan zou deze passage in een portret van de filmster heel anders zijn geweeest: ‘Stallone is still bugged that the public won't accept him in comic roles. “I tend to look at life in a kind of comedic, satirical way”, he says, “and yet I'm perceived as a man who's deadly serious and nonsensical, and that's not really it at all.” He is still touchy on the matter of his intellect - still eager to impress with fancy words and literary namedrops and accounts of his poetry writing. “It's not iambic pentameters or anything,” he says of his poetic efforts. “It's blank verse - I've gone from the e.e. cummings mode to the Tom Waitsschool-of-poetry mode. I wrote one the other day. I write this poem and then Kevin thinks I stole it from a book. I said, “yeah? Then why is it written on the back of a hatbox, okay?”” Tsja, als Stallone deze poëtica had gelezen dan had hij kunnen weten dat blanke verzen juist bestaan uit rijmloze jambische pentameters, dus ik vermoed dat Stallone eigenlijk wil beweren dat hij vrije verzen schrijft. (Slachtoffer van een defecte analogie waarin blank en vrij als gelijksoortig worden gezien.)
-	omdat ik dol ben op zinsnedes als ‘hoogstens

[p. 126]

	beseffen we, op heldere momenten, dat “tafelpoot” een dode metafoor is, terwijl er al weer iets meer helderheid voor nodig is om te beseffen dat de combinatie “heldere momenten” óók een dode metafoor is’.
-	omdat Bronzwaer als hij Jakobson (de oude meester) op een belangrijk punt corrigeert, dit op welhaast discrete wijze doet, terwijl menig ander een triomfantelijke toon niet zou hebben kunnen onderdrukken. En het gaat nog wel om een van de kernconcepten van Jakobsons theorie: de metafoor. ‘Onze bevindingen tenderen ernaar dat we metaforen beschouwen als tropen die de gesupprimeerde betekenisaspecten wèl een rol laten spelen in de betekenis van de troop, terwijl metonymieën betekenisaspecten supprimeren omdat ze er niet toe doen. Dat is een andere typologie dan die van Jakobson, welke is gebaseerd op similariteitsrelaties bij metaforen en contiguïteitsrelaties bij metonymieën. Deze theoretische impasse zullen we niet verder onderzoeken. Wel zullen we handhaven dat het typologisch onderscheid tussen metaforen en metonymieën wordt verantwoord door onze bevindingen over de wezenlijk verschillende rol die de gesupprimeerde kenmerken in de beide categorieën spelen.’ (blz 170)
-	omdat het een boek is dat je zo aan het denken zet dat je vergeet om gedichten te schrijven.
-	omdat hij op hoffelijke toon concludeert: ‘Toch geeft de situatie te denken. Ze laat vermoeden dat dichters de theorieën van de poëtische taal van nature kennen, nog voordat die theorieën zelfs maar zijn geformuleerd. Daarmee zou de juistheid van die theorieën zijn bevestigd, maar dit feit zou de theoreticus tegelijk tot grote bescheidenheid moeten manen. Zijn theorieën zijn hoogstens descriptief: zij maken inzichtelijk wat de poëzie al lang weet.’