De Gids. Jaargang 160

[p. 905]

Max van Rooy
Leuk of bovennatuurlijk
Onbehagen in de architectuur

In het midden van de twaalfde eeuw was de koninklijkste kerk van alle kerken geen kathedraal, maar een klooster: Saint-Denisen-France. Drie geslachten die het koninkrijk der Franken achtereenvolgens bestuurden, liggen hier begraven. In de crypte van Saint-Denis wortelde de stam van het koninkrijk dat Clovis, met behulp van God, op de puinhopen van de Romeinse macht had opgebouwd. Dit was de plek waar de koningen van Frankrijk de oriflamme, de koninklijke banier, kwamen halen voordat zij ter oorlog gingen. Overladen met koninklijke weldaad schitterde het klooster van christelijke kunst en weelde.

De regie over deze rijkdommen werd vanaf 1120 gevoerd door één man, abt Suger. Een monnik van eenvoudige herkomst, maar van kindsbeen af met de koning bevriend. Een benedictijn die zich allerminst tot armoede geroepen voelde en een scherp oog had voor de symbolische waarden van de abdij. Bij zijn werk - uiteraard voor de eer van God - hoorde de verbouwing van de kapel tot basiliek, die geschiedde in romaanse stijl. Halverwege de dertiende eeuw werd de kloosterkerk in gotische stijl uitgebreid en in de negentiende eeuw door Viollet-le-Duc voorbeeldig gerestaureerd. De basiliek van Saint-Denis heeft model gestaan voor de vele luisterrijke gotische kathedralen, onder andere die van Chartres, die ons tot op de dag van vandaag tot stille bewondering brengen.

Bij de bouw van de kerk werd abt Suger gedreven door één grote gedachte van zijn opdrachtgever: God is Licht. Met behulp van nieuwe gewelftechnieken wist hij een sublieme ruimte te scheppen waarin niets de uitstorting van het goddelijke licht in de weg kon staan.

De conceptie van de kerk van Saint-Denis lijkt sterk op die van de kathedraal van Den Haag, het nieuwe stadhuis ontworpen door de Amerikaanse architect Richard Meier. Zelfs die ene grote gedachte vertoont gelijkenis; Meier gebruikte in verband met zijn ontwerp herhaaldelijk een motto van zijn vriend, de kunstenaar Frank Stella: ‘Licht is leven.’

Abt Suger voelde zich terecht een vertegenwoordiger van de schepper op aarde. Acht eeuwen later volgden de grote goden van de moderne architectuur, onder wie Frank Lloyd Wright en Le Corbusier, de abt in deze gevoelens, waarschijnlijk omdat sublieme bouwkunst met bovennatuurlijke kracht omgeven lijkt. Richard Meier zal het niet openlijk bekennen, maar hij moet ook in zo'n geheimzinnige, door het opperwezen aangereikte drijfveer geloven. Wonderlijk genoeg is de gelijkenis van het Haags stadhuis met een kathedraal niet alleen passend vanwege het overvloedige licht en de ruimte; het bouwwerk van de internationale sterarchitect staat ook symbool voor het vertrouwen in de toekomst, voor de economische vlucht die de stad Den Haag in de eenentwintigste eeuw hoopt te nemen. Het is spijtig dat de opdrachtgever, het stadsbestuur, de overtuigingskracht van het signaal vooral in het formaat van het gebouw heeft gezocht. Opgeblazen tot zo'n immense schaal wordt de smetteloze architectuur van Richard Meier

[p. 906]

Richard Meiers stadhuis in Den Haag (Atrium). Foto: Paul van Loenen.

[p. 907]

meedogenloos voor de duizenden ambtenaren die er werken en voor de talloze burgers die er op bezoek komen. In het enorme atrium zoekt het oog vruchteloos naar houvast en voelt de burger zich piepklein en verdwaald in een dichte, spierwitte mist. Ten prooi aan kille gevoelloosheid ontstijgt het Haagse stadhuis niet aan ontzagwekkende prestige-architectuur.

In de publiciteit is het met gebouwen net zo gesteld als met mensen: het maakt niet uit of in negatieve of positieve zin over je wordt gesproken, áls er maar over je gesproken wordt. Spraakmakendheid is in de architectuur een kwaliteit geworden. Er zijn opdrachtgevers die hun programma van eisen beginnen met het formuleren van het verlangen naar een gebouw van vooruitstrevende architectuur. Zij bedoelen daarmee dat het spectaculair moet zijn. Vooral het uiterlijk dient het dynamische karakter te weerspiegelen van de onderneming die in het gebouw is gevestigd. Architectuur is tot een billboard teruggebracht.

Het opvallendste bouwwerk van de laatste jaren in Nederland is het Groninger Museum van de Itailaanse architect Alessandro Mendini. Niet de museuminhoud, de tentoongestelde kunst, doet de bezoekers massaal toestromen, nee, het gebouw zelf vormt de topattractie. Succes kan natuurlijk nooit het bewijs zijn van hoogwaardige architectuur, maar in Groningen wordt deze stelling aan het wankelen gebracht. Het nieuwe museum is een vrolijk, uitbundig ensemble van modieuze vormen, kleuren en decoraties, een Disney-achtige vertoning die eigenlijk als een onsamenhangend rommeltje overkomt.

Als een museumgebouw de geëxposeerde kunst naar de achtergrond dringt, is het de vraag of sprake is van goede museumarchitectuur. In het geval van het Groninger Museum lijkt dit een achterhaalde kwestie. De vaste museumcollectie munt niet uit door grote aantrekkingskracht. Het streven van de opdrachtgever - met verve gepersonifieerd in de toenmalige directeur Frans Haks - om dan maar van het gebouw de sterkste magneet te maken, was een duivels slimme manoeuvre. Stad en regio profiteren nu van de drommen cultuurrecreanten die door het sprookjesachtige bouwwerk worden aangetrokken. Volhouden dat succes nooit een bewijs vormt van architectonische hoogwaardigheid zou, met het Groningse voorbeeld voor ogen, getuigen van een opstelling die niet meer thuishoort in deze tijd. Tegenwoordig is het immers ‘de markt’ die uitmaakt welke architectuur bevallig is en welke niet. En de markt smeekt om ‘leuk’ en leuk is het nieuwe gebouw van het Groninger Museum.

Leuk is ook de inrichting van menige openbare ruimte, met voorop het Damrak en Rokin in Amsterdam. Azuurblauwe en gouden lantaarnpalen die zijn opgebouwd uit ei-, cirkel-, cilinder- en wybertjesvormen - de ontwerpers lieten zich naar eigen zeggen inspireren door moderne kunstenaars als De Chirico, Brancusi en Max Ernst - markeren de feestelijk bedoelde opmars naar de binnenstad. Zo werd de historische binnenstad van Amsterdam opgezadeld met een visueel luidruchtige badplaatsboulevard en de hoofdstad is niet de enige niet-badplaats die dit is overkomen.

Bestaat er aan het einde van de twintigste eeuw nog een voorhoede in de architectuur die niet het leuke, maar het sublieme nastreeft? Meer dan ooit, lijkt wel. Het verwarrende is echter dat deze avant-garde zelden in bouwwerken van zich doet spreken. Het gulden topje van de voorhoede-architectuur valt niet te ontdekken door gewoon om ons heen te kijken, door langs een bepaalde weg te wandelen zoals je in Noord-Italië langs de Palladio-route het ene meesterwerk na het andere ontmoet. Wie wil kennismaken met de creaties en het gedachtegoed van de avant-garde, botst op de barricaden waarachter het tovenaarsgilde zich heeft verschanst. Binnen het gezelschap wordt een eigen taal gesproken en gelden eigen rituelen, wetten en regels. Men gaat gehuld in een eigen mode die - met hooggesloten overhemd zon-

[p. 908]

der das en veel zwart - lijkt op de protestantse uitmonstering van Zuid-Duitse boeren op zondag ten tijde van de Weimarrepubliek, dat was ook ten tijde van het Bauhaus.

Buitenstaanders hebben geen toegang tot dit gezelschap van, stuk voor stuk, ontzagwekkende ego's. Slaagt een vreemdeling erin om het bastion binnen te dringen, dan wordt hem minzaam kenbaar gemaakt dat hij over onvoldoende geestelijke vermogens beschikt om de op dat moment vigerende theorieën of een - hoe zeldzaam - uitgevoerd werk te kunnen begrijpen. Heel soms ontsnapt aan de hechte kring een kleine ballon, die de buitenwereld een bericht bezorgt. Dan blijkt dat ook de avant-gardistische genieën gewone mensen kunnen zijn. De opperarchitect heeft een dure auto aangeschaft, waardoor uitbetaling van de bij hem in dienst staande tekenslaven stagneert. Alle bureaumedewerkers tot en met de telefoniste hebben zich kaal moeten scheren omdat een opdracht niet op tijd is voltooid. Of door een lek in de bedrijfsgeheimhouding komt naar buiten dat het personeel ineens lange witte jassen draagt om de gelijkenis met een wetenschappelijk laboratorium zoveel mogelijk na te bootsen. Het is niet altijd leuk op een architectenbureau in de voorhoede.

De harde kern van het tovenaarsgilde houdt niet zo van het daadwerkelijke bouwen. Taal en teken zijn de eerste instrumenten waarvan de visionaire architecten zich bedienen. Zij willen ook niet graag worden beoordeeld op de eventuele gebouwen die zij, ondanks alles, hier en daar tóch hebben neergezet. Dat is maar goed ook, want in de meeste gevallen stellen die creaties teleur omdat zij sprekend op gewone gebouwen lijken.

Gewone architectuur is juist niet de bedoeling, die is er al genoeg. Uitgedrukt in modellen en computerbeeld brengt de avant-gardistische bouwkunst creaties voort die juist in geen enkel opzicht aan bestaande bouwwerken doen denken. Zij lijken letterlijk nergens op, zoals bijvoorbeeld het Max Reinhardt-Haus dat Peter Eisenmann in 1992 ontwierp voor Berlijn. Een uitzinnige, huiveringwekkende vorm, groot als de piramide van Cheops. Daar heb je het al, de lezer ziet nu een driehoekige vorm voor zich. En het Max Reinhardt-Haus van Eisenmann lijkt helemaal niet op een piramide. In die radicale afwijking en afwijzing van het bekende schuilt de originaliteit van de beeldschermarchitectuur.

Pas in het jongste decennium worden sommige van die raadselachtige beelden in werkelijkheid opgetrokken. Dan zien wij iets dat volgens de ontwerpers beter onzichtbaar had kunnen blijven. ‘Het origineel is opgeslokt door de afbeelding.’ Met deze zin is het retorische taaldomein van de avant-garde-architectuur betreden, waar parafraseren af en toe noodzakelijk is. Daar gaan we: als het betekenisvolle origineel - bedoeld wordt het ontwerp - is vervangen door de oppervlakkige afbeelding, is de schijn in plaats van de essentie gekomen. De waarheid is verdreven door de waarschijnlijkheden. Dit betekent, volgens een van de tekstbundels van het gilde, nu letterlijk geciteerd, dat ‘de agenda van het bestaan wordt bepaald door het visuele en dat de essentie, dat de waarheid ons nooit in tastbare vorm kan worden geopenbaard’. Het sublieme is zó zuiver, zo compromisloos dat het niet in gematerialiseerde vorm te vangen is.

De ware voorhoede-architect gaat bij voorkeur schuil in visionaire bespiegelingen, in beschouwingen die niet tastbaar zijn zoals roestvrij staal, glas, beton, boomschors of baksteen. Hij neemt zijn toevlucht tot het bouwen van een boek, een bijbel van drie kilo met de stichtingskosten van een behoorlijke villa. Hij verbergt zich in geheimschrift, en wanneer hij zich daaraan eenmaal onttrekt, dan gebeurt dat in de vorm van een baldadige provocatie waarmee het kleedje onder de burgerlijke orde wordt weggetrokken. Want zelfs de meest goddelijke gedachtevluchten landen vroeg of laat weer op aarde omdat de brandstof is verbruikt. En zie: de voorhoede-architect stapt uit zijn taaltuig en bewijst dat hij niet te ontgoochelen

[p. 909]

is. Hij verrast vriend en vijand met de uitspraak dat ‘architectuur en stedenbouw niet meer bestaan’.

Vervolgens roept hij op om de grote Aziatische steden te bestuderen, Kuala Lumpur, Shanghai, Hongkong, waar de wolkenkrabbers uit de grond schieten zonder enig masterplan, zonder notie van geschiedenis, zonder geheugen, zonder identiteit of context. Fuck context, heeft de opperarchitect al eerder parmantig betoogd. Hij stelt voor om aan het einde van de twintigste eeuw alle conventies overboord te zetten. Om on-zin na te streven in plaats van zin; om on-ruimte te maken in plaats van ruimte. En moet er toch iets tastbaars, iets driedimensionaals overeind worden gezet - iets waar wij mensen in kunnen verblijven - dan graag zó dat door de brute wijze van detaillering de constructie wordt ‘gedemystificeerd’, niets meer en niets minder.

Dit kan tot gevolg hebben dat in openbare gebouwen als een museum of kunsthal stalen roostervloeren en trappen worden gemonteerd met zulke grote gaten dat een hoge hak er onherroepelijk in vast komt te zitten. Ruim zicht onder korte damesrokken behoort ook tot de gênante beelden van de nieuwe, opwindende Piranesi-wereld. Hangende junglebruggen over diepe valleien van beton, die vervaarlijk uitslaan als men over het wankel pad naar de overkant tracht te slingeren, zijn geen uitzonderlijke handicaps in de nieuwste bouwkunst. Betonnen trappen die tevens als amfitheater dienst doen en zo steil zijn dat niemand van boven een bepaalde leeftijd er zonder hulp over durft te lopen, worden als hoogst normaal ervaren. Enfin, de avant-garde-architectuur schept oorden waar perfectie en imperfectie naast elkaar bestaan, waar materialen als kippengaas en golfplaat worden afgewisseld met roestvrij staal en natuursteen, en enige verfijning bij de afwerking als een te kostbare luxe wordt afgewezen. Bezoekers van het nieuwe, revolutionaire vpro-gebouw in Hilversums Mediapark struikelen bij binnenkomst steevast over een venijnige, onbedoelde drempel omdat een voor de architectuur noodzakelijke betonnen puist een uitloop moest worden gegund.

Het is van het grootste belang dat de sprong van het concept naar het voltooide gebouw zo kort mogelijk is, orakelt de voorhoede. Alleen op deze manier gaat de heftigheid, de passie van het idee zo min mogelijk verloren. Dat die heftigheid de mensen in hun gebouwen doet struikelen en stuntelen, met doodsverachting hun weg doet vinden naar de koffieautomaat, of dat ze zich niet verstaanbaar kunnen maken vanwege een allesoverheersende, galmende akoestiek, mag in het belang van de vooruitstrevende architectuur geen naam hebben.

Het internationale avant-gardegilde verandert met zijn bouwsels, met zijn taal en tekens langzaam maar zeker de wereld. De roostervloeren, de schots-en-scheve lijnen, de hellingbanen, de gestreepte gevels, de golvende daken, het oerwoud van duw- en trekstangen: al deze uiterlijke grillen zijn door de voorhoede voor het eerst met verve opgediend, om daarna door het epigonenleger tot verbleekte standaard te zijn verheven. Ferm geholpen door de handlangers van de hoogglanzende architectuurtijdschriften zijn de scheve lijn, de hellingbaan en het golvende dak onverbiddellijk de internationale bouwkunst binnengedrongen, bijna als een natuurverschijnsel. De windhoos of vloedgolf heeft huisgehouden met een kracht waarmee een kleine stad ondersteboven kan worden gegooid. Het wordt hoog tijd dat de architectuur van haar bovennatuurlijke krachten wordt bevrijd, onder één voorwaarde: dat niet louter leukheid ervoor in de plaats komt.