De Gids. Jaargang 160

[p. 870]

Thijs Wöltgens
Het onbehagen van de keuze

I

Vrijheid is keuzevrijheid. Vooruitgang is groeiende rijkdom aan alternatieven. Gebrek aan opties is schaarste, armoede. Onze postmoderne wereld biedt een ongekend keuzemenu. Wij moeten wel in de beste van alle mogelijke werelden leven.

Jammer genoeg zijn er nog een paar beperkingen. Het is niet zo eenvoudig om onze nationaliteit, onze huidskleur of ons geslacht zelf te kiezen. Nog veel moeilijker dan de keuze voor een eigen vaderland is de keuze voor een eigen moedertaal. Het feit dat wij onze eigen ouders niet mogen kiezen, is een blijvende bron van schaarste, een onoverwinnelijk tekort. Dit tekort is ingrijpender dan de onvermijdelijke dood, die onze levenstijd beperkt. Het langste leven bevrijdt je niet van het lot van Oedipus of Elektra. Pas als de ongeborenen hun ouders kunnen kiezen, zijn wij van de psychiatrie verlost. Pas als de ongeborene ervoor kan kiezen desnoods ongeboren te blijven krijgen wij een wereld van vrije mensen. Of een mensenvrije wereld.

Alle voorstelbare genetische manipulatie levert niets anders op dan de wensdroom van de levenden: de kloon van Marilyn Monroe met de hersens van Einstein. Het overige zaad geldt als schadelijke emissie. De wens van de ongeborenen wordt in condooms en zaaddodende pasta's gesmoord.

Zouden de ongeborenen iets te wensen hebben? Naar de graad van bewustzijn van zaad en eicel kunnen wij alleen gissen. Misschien kunnen wij ons de mogelijke mensen het beste voorstellen als ongerepte engelen, die hun beurt afwachten. Niet hun toekomstige moeders, maar zij zijn in blijde verwachting: wat zal het aardse leven hun te bieden hebben? De Indisch-Engelse econoom Amartya Sen begiftigt hen met het vermogen om een kansberekening te maken over de wereld van hun toekomstige ouders. Zoals het een econoom betaamt, veronderstelt hij dat de aspirant-mensen de keuze van hun ouders laten afhangen van de welvaart van de aanstaande vader en moeder. In hun voorgeborchte mogen zij nu stemmen: willen zij liever geboren worden in een wereld waarin die welvaart zeer ongelijk verdeeld is of kiezen zij voor een gelijke verdeling van de welvaart over hun potentiële ouders?

Zoals ongerepte kinderen nu eenmaal zijn maken zij een zeer egocentrische keuze en berekenen zij hun beste kans. Uitkomst: engelen kiezen voor een gelijkmatige spreiding van welvaart. Je hoeft niet uit India afkomstig te zijn om te beseffen welk een ruw ontwaken de menswording voor de meesten is.

Tussen ongezochte wieg en onontkoombaar graf wordt alle vrijheid betrekkelijk. Erger nog: is vrijheid niet de straf voor de gevallen engelen, die de moederschoot verlaten? Zijn wij niet ‘in die Welt geworfen’ (Heidegger) en ‘veroordeeld tot vrijheid’ (Sartre)? Wat is onze vrijheid anders dan de hoe langer hoe eenzamere - geïndividualiseerdere - zoektocht naar het verloren paradijs? Wij hebben alles en meer dan de late middeleeuwer over Luilekkerland fantaseerde, en toch vindt de zoon van Al-

[p. 871]

bert Heijn zijn geluk in New (Middle-) Age. De keuzevrijheid van de supermarkt, die meer te bieden heeft dan er ooit tussen Tigris en Eufraat te verteren was, brengt ons niet terug in de hof van Eden. De erfzonde verijdelt de terugkeer in ‘das Reich der Freiheit’. De rest is Sysiphus.

Er zijn tenminste twee beroepsgroepen die leven van de erfzonde: theologen en economen. In mijn ogen is de theologie de moeder van alle wetenschappen, de bestaande en de ongeboren wetenschappen. De wetenschappen die wij kennen, hebben de theologie ontdaan van veel ballast. De ‘Entzauberung der Welt’ is vooral ‘onttheologisering’. Maar tussen ‘fides quaerens intellectum’ en ‘credo quia absurdum’ wacht nog veel ongeboren kennis op de

Sculptuur: J. Wöltgens-Sporken

vroedman of -vrouw, zeg maar een verlosser. Intussen beschikt de theologie over voldoende empirisch materiaal om de leer van de erfzonde als houdbare hypothese te beschouwen. Het einde van de grote verhalen kun je niet anders zien dan als de definitieve bevestiging van de verjaging der mensheid uit het aards paradijs.

Economen hebben de moed niet opgegeven om het aards paradijs te herstellen. De erfzonde betekende schaarste, zeg maar de noodzaak om in het zweet des aanschijns het brood te verdienen. De schaarste van de mensen is het brood van de economen. Hun ideaal is en blijft de schaarste te overwinnen. Maar hun beroepsmatige deformatie brengt hen ertoe zelfs schaarste te zien waar anderen van overvloed spreken, zoals ouderwetse theologen Gods

[p. 872]

hand als verklaring voor een vallende appel prefereren boven de zwaartekracht. Door welke schaarste wordt de veelvoudige miljardair voortgedreven en is het niet lichtelijk cynisch hiervoor hetzelfde begrip ‘schaarste’ te gebruiken als voor een Afrikaanse hongerlijder?

Ik richt mij tot de weldenkende lezer, die de laatste vraag minstens lichtelijk demagogisch vindt. Zijn reactie past in de post-murale consensus, een nieuwe civic religion, die in de combinatie van markteconomie en parlementaire democratie per saldo de beste maatschappelijke - nationale en internationale - ordening ziet.

2

Nooit waren zoveel mensen zo vrij om hun individuele opvatting van een goed leven gestalte te geven. Nooit beschikten zoveel mensen over zoveel keuzemogelijkheden: wat eten wij vandaag, wanneer zullen wij een kind nemen en is opa niet toe aan een zachte dood? Nooit waren er ook zoveel mensen van overtuigd dat hun individuele keuzes niet belemmerd mogen worden door sociale of legale dwang. En in geen tijdperk geloofden zoveel mensen het lot in eigen handen te hebben als nu. Vraag het in de voormalige Oostbloklanden: vrijheid is gevulde schappen en een gevulde portemonnee.

Misschien is wel de grootste vrijheid dat de triomferende orde het mogelijk maakt om openlijk je eigenbelang tot richtsnoer van je handelen te maken. Jouw profijt is uiteindelijk het profijt van ons allemaal. En daarom hoef je niet besmuikt te doen over afbraak van arbeidsplaatsen, je eigen winstregeling of de shareholders' value. Sociale verantwoordelijkheid ontkent de individuele verantwoordelijkheid van de ander.

Onbekommerde individualiteit en maximale keuzemogelijkheid, de hof van Heden realiseert de liberale utopie. Iedere andere utopie is ideologisch verdacht. Daar telt het verleden zwaarder dan het heden en nog zwaarder dan de toekomst. De laatste overwinning is voor tijdgenoten nu eenmaal de norm. Tekortkomingen van het reëel bestaande kapitalisme zijn dus nog overgangsverschijnselen, incidenten op de weg naar het paradijs.

Niet alleen ideologisch, maar ook feitelijk is er geen andere keuze. Afhaken van de wereldmarkt betekent cubanisering, onvrijwillige quarantaine. De vrijheid der naties bestaat uit de vrijheid tot aanpassing. Die vrijheid treft ook de individuen. Zij moeten mobiel en flexibel worden. Minder eufemistisch: zij moeten zich aanpassen aan de eisen van de productie.

De paradoxale uitkomst van het streven naar maximale keuzevrijheid is de noodzaak tot aanpassing. Vroeger werd de economische dwang tot aanpassing verzacht door de politiek. Parlementen achtten zich in staat de consequenties van de markt te corrigeren. Maar in het mondiale web van netwerken is het dreigend voordeel voor de concurrent machtiger dan de nationale voorkeur. Het Duitse toptarief en de Belgische vermogensbelasting zijn voor het fiscale beleid doorslaggevender dan de opvattingen van de Nederlandse kiezers.

Dus ook de politieke keuze is niet meer wat ze geweest is. De strenge jury van het internationale kapitaal vergt geloofwaardige soberheid van de overheid en voorrang voor de marktsector, op straffe van hogere rente of koersdaling. Wij zien dan ook een wereldwijde beleidsconvergentie. Kiezers willen wel anders, maar beseffen dat zij niet anders kunnen. Vanuit deze spanning zadelen zij een Democratisch president op met een Republikeinse parlementsmeerderheid, de Bondskanselier met een oppositionele Bundesrat, de Président de la République met de noodzaak tot cohabitatie en koningin Beatrix met een paarse coalitie. Anything goes. En tegelijkertijd gaat niets. Als elk paradijs is ook de liberale zelfgenoegzaamheid een toonbeeld van stagnatie. Stagnatie van een mensvreemde dynamiek.

Intussen valt er veel te kiezen. De keuze van inlegkruisjes, babyluiers en wasmiddelen is historisch ongekend. Hier dreigen vrijheid en

[p. 873]

vooruitgang zelfs enige irritatie op te roepen. Maar dat teveel wordt gelukkig gecompenseerd door de welbewuste beperking van de woordenschat waarvan de communicatoren zich bedienen. Hoe commerciëler informatie wordt, des te meer wordt de opdroogsnelheid van Pampers of de onschuld van O.J. Simpson onderwerp van serieus commentaar. Belangrijker is: commentatoren en politici mogen hun publiek vooral niet overschatten. Een redenering is te veel gevraagd van de zappende kijker, in een gerepeteerde one-liner ‘zeigt sich der Meister’. Een dementerende spreekpop als Reagan was daarom de ideale cast voor het politieke tv-tijdperk. Vaak geïmiteerd, nooit geevenaard.

Ja, er valt veel te kiezen. Je kunt je eigen Antillenroute kiezen en met de uitgespaarde belasting een veiligheidsdienst inhuren om je villawijk te beschermen. Je kunt je eigen sociale zekerheid kopen, zodat je goede geld niet terechtkomt bij de arme sloebers. Je regelt je eigen kinderopvang of ouderenhuisvesting, zodat voorkomen wordt dat je meebetaalt voor anderen.

Sinterklazen is er niet meer bij. Sinterklaas hospitaliseert de kinderen in hun dankbare afhankelijkheid. Zij zullen Sinterklaas pas echt dankbaar zijn als zij niets krijgen. Dan leren zij tenminste dat ieder zijn eigen Sinterklaas dient te zijn.

Hoe verlangend zullen de ongeboren engelen uitkijken naar dit liberaal paradijs? Telkens als de klok luidt dat een nieuwe menswording in aantocht is, lijkt het voorgeborchte leeg.

3

Zelden zag je zoveel engelen vluchten op een speldenknop. Uiteindelijk valt een eraf. Deze gevallen engel neemt zich voor de mensheid ervan te doordringen dat de door zijn voorganger Lucifer gepropageerde Verlichting haar in duisternis heeft geleid. De mensen kiezen blindelings, iedere menselijke relatie is een blind date. Alles en iedereen wordt gemeten aan zijn bijdrage aan de individuele behoeftebevrediging. En alles en iedereen vertoont een afnemend grensnut; post darkroom omne animal triste.

De nieuwe Lichtbrenger wenst in alle opzichten het tegendeel te zijn van zijn voorganger. Hij noemt zich Reficul. Zijn verborgen leven eindigt hij door handel te verdrijven van de plekken die mensen heilig zijn. De handel roept de hulp in van de mafioso Lucky Lack. Omdat deze in de komende strijd van geen tekort wil weten, verkeert hij zijn naam in Calcul, in de hoop dat die naam staat voor het tegendeel van gebrek, namelijk overvloed.

Reficul of Calcul, wie zal het nieuwe Roomse Rijk stichten?

De ongeborenen hebben hun keuze gemaakt. De postmodern levenden weten weer een keuze te vermijden: is er niet ook nog een Lucul?

En zij bestuderen de menukaart. L'embarras du choix.